نسل‌کشی پشدر – ۱۹۸۹

نسل‌کشی پشدر(پژدر) – ١٩٨٩

ویرانی شهر و کوچ اجباری مردم پشدر

قضاء پشدر یکی از مناطق تابع ادارۀ ڕاپەڕین در استان سلیمانیه در اقلیم کردستان عراق است. مرکز اداری آن شهر قەڵادزە است و این قضاء از شش ناحیه تشکیل شده است.

پس از نسل‌کشی انفال و بمباران‌های شیمیایی، دولت عراق در دوران رژیم بعث به سیاست نابودی کردستان و حذف مردم آن ادامه داد. اگر دقیقاً به رویدادهای پس از پایان جنگ ایران و عراق (۸ اوت ۱۹۸۸) و اعلام عفو عمومی ظاهری (نه در عمل) در تاریخ ۶ سپتامبر ۱۹۸۸ نگاه کنیم، می‌بینیم که دولت عراق به رهبری صدام حسین به هیچ وجه به این اعلامیه‌ها پایبند نبود و اقدامات جنایتکارانهٔ خود را ادامه داد.

نسل‌کشی پشدەر شامل کوچ اجباری و قتل‌های جمعی بود که در تاریخ ۲۰ ژوئن ۱۹۸۹ به عنوان مرحلهٔ پنجم کمپین تبعید آغاز شد. عملیات از ناحیهٔ سەنگەسەر آغاز و به سرعت به تمام شهرها و روستاهای قضاء پشدەر گسترش یافت. ساکنان به زور تخلیه و در ۱۷ اردوگاه بزرگ مستقر شدند. پس از تخلیه جمعیت، نیروهای ارتش عراق با استفاده از مواد منفجره TNT تعداد زیادی از خانه‌ها، مدارس و مساجد را تخریب کرده و منطقه را به عنوان “منطقهٔ ممنوعه” اعلام کردند. کسانی که تلاش کردند بازگردند، بازداشت یا ناپدید شدند.

مردم قەڵادزە و تمام قضاء پشدەر به اردوگاه‌هایی در غرب اربیل (اردوگاه خەبات) و غرب سلیمانیه (اردوگاه‌های بازیان) منتقل شدند. بازگشت غیرنظامیان به منطقه به شدت ممنوع بود و افرادی که بازمی‌گشتند توسط نیروهای دولت عراق بازداشت یا ناپدید می‌شدند.

بر اساس یک سند محرمانهٔ حزب بعث به تاریخ ۱۱ مارس ۱۹۸۹، جلسه‌ای در دفتر سازمان شمالی حزب بعث با حضور فرمانداران، فرماندهان نظامی و مسئولان اطلاعاتی برگزار شد. روز بعد، متن جلسه به ادارهٔ اطلاعات نظامی ارسال شد. بند چهارم این سند به صراحت به انتقال کامل جمعیت قضاء پشدەر، از جمله ناحیهٔ سەنگەسەر و مناطق اطراف آن، به اردوگاه‌های معین اشاره می‌کند.

خبر تبعید اجباری قەڵادزە واکنش‌های جهانی را برانگیخت. رسانه‌های فرانسه، بریتانیا، آلمان، اسرائیل و دیگر کشورها این مسئله را پوشش دادند. مؤسسات کُردی در خارج و جوامع مهاجر فشار بر دولت عراق را از طریق مجامع بین‌المللی افزایش دادند. مسئلهٔ پشدەر به موضوعی جهانی تبدیل شد و نمایندگان دولت عراق در کشورهای خارجی با شرمساری و انتقاد مواجه شدند. احزاب و گروه‌های کردی بارها با ارائهٔ گزارش‌هایی، جهان را نسبت به خطر رژیم بعث آگاه کردند.

با وجود این تلاش‌ها، رژیم بعث به برنامه‌های خود ادامه داد. در ۱۵ و ۱۶ آوریل ۱۹۸۹ از طریق نهادهای خود به ساکنان اردوگاه‌های توەسوران و پەملەکی اطلاع دادند که به اردوگاه‌های دیگر در استان‌های اربیل و سلیمانیه منتقل خواهند شد. در آغاز ژوئن، اردوگاه‌های توەسوران و پەملەکی تخلیه شدند و ساکنان سەنگەسەر و روستاهای اطراف به اردوگاه‌های خەبات، جدیدە، بەحەرکە، دارەتوو در اربیل و بازیان ١، بازیان ٢ و باینجان در سلیمانیه انتقال یافتند.

سرانجام، کل منطقه تخلیه شد و در ۲۶ ژوئن ۱۹۸۹، قەڵادزە و روستاهای اطراف آن به اردوگاه‌های مرزی بین اربیل و سلیمانیه منتقل شدند. روند تخلیه و ویران‌سازی ادامه یافت. یک شاهد عینی گفت: «با چشمان خود دیدم در ۱۳ ژوئن ۱۹۹۰ زمانی که خود را به عنوان سرباز فراری تسلیم کردیم، دشمن ما را نظاره می‌کرد. آن منطقه ممنوعه بود و هیچ غیرنظامی اجازه ورود نداشت. همان شب ما را به آنجا بردند. منطقه با خاک یکسان شده بود، آتش شعله‌ور بود و بقایای منطقه در ویرانی کامل بود. آن‌ها تلاش کردند ما را با آتش بکشند چون سیم‌های تلفن هنوز در حال سوختن بودند.»

شاهد ادامه داد: «تنها شمع آبی در منطقه سەنگەسەر باقی مانده بود که سربازان از آن برای آوردن آب استفاده می‌کردند. من باراک سوم را دیدم که هنوز به شاخهٔ سوختهٔ درختی آویزان بود، اما نتوانستم آن را بردارم.»

کوچ اجباری پشدەر به‌ویژه به این دلیل بسیار فاجعه‌بار بود که عراق دیگر هیچ توجیه نظامی نداشت. جنگ ایران و عراق به پایان رسیده بود. حتی پیش‌تر نیز، بین سال‌های ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۷ و در سال ۱۹۸۷، رژیم با بهانهٔ حفاظت از مرزها، روستاها را تخلیه و مردم را تا عمق ۳۰ کیلومتری به «مناطق ممنوعه» راند.

هدف رژیم این بود که مردم را از زندگی انقلابی محروم کرده، آن‌ها را در اردوگاه‌هایی شبیه زندان محصور کرده و به مرگی تدریجی محکوم کند. این سیاست شونیستی زمین سوخته بخشی از برنامه‌ای سازمان‌یافته بود که تا سال ۱۹۹۱ ادامه یافت. هدف اصلی آن از بین بردن هویت ملی کُرد در برابر ناسیونالیسم عربی بود. از دوران سلطنت تا رژیم بعث، این سیاست به‌طور مستمر دنبال شد و هنوز هم در برخی مناطق ادامه دارد.

در حالی که پشدەر و قەڵادزە به بهانهٔ حفاظت از مرزها ویران شدند، شهرهای عربی مانند بصره و فاو بازسازی و مورد سرمایه‌گذاری قرار گرفتند. علیرغم تمام جنایت‌ها—بمباران شیمیایی، عملیات انفال، کوچ‌های اجباری و عرب‌سازی—رژیم نتوانست ارادهٔ ملت کُرد را در هم بشکند.

کوچ اجباری قەڵادزە آثار ماندگاری برجای گذاشت، به‌ویژه بر منطقهٔ گسترده‌تر پشدەر، و زخم‌هایی عمیق در جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و کشاورزی ایجاد کرد.

پروندهٔ حقوقی: نسل‌کشی پشدەر در دادگاه عالی جنایی عراق

پروندهٔ جنایات انجام‌شده در پشدەر و قەڵادزە، از جمله قتل‌های جمعی و تبعید اجباری ساکنان و روستاهای اطراف، به دادگاه عالی جنایی عراق ارائه شد. در تاریخ ۲۶ دسامبر ۲۰۱۳، پس از بررسی مدارک و شواهد، دادگاه این رویدادها را نسل‌کشی اعلام کرد. با این حال، مانند بسیاری از جنایات دیگر، عدالت واقعی محقق نشد. عاملان مجازات نشدند و هیچ غرامتی به بازماندگان پرداخت نشد.