قیام و کوچ اجباری – 1991

قیام ١٩٩١ و کوچ اجباری

 جنبش آزادیبخش خلق کردستان و مردم پیوسته به دنبال فرصتی برای رهایی از ظلم و ستم و جنایتهای رژیم بعث بودند. کردها و احزاب سیاسی  کرد و پیشمەرگها در طی سالهای متمادی چندین بار با  فعالیتهای سیاسی گوناگون و برپا کردن شورش و جنگ رودررو و قیامهای مختلف بر ضد نظام دیکتاتوری  بعثیها با کشتارهای بیرحمانە و سرکوب روبرو شدە بودند اما هرگز از پای ننشستند.  قیام  ١٩٩١ پیش زمینەهای زیادی داشت  ملت کرد بعد از روبرو شند با چندین جینۆساید  در دهەی ٨٠ میلادی  و کشتارهای پی در پی در خفقان کامل بەسر میبرد. بە همین خاطر  آغاز جنگ اول خلیج فارس به دلیل تجاوزات و حمله عراق به کویت به بهانه های مختلف و عکس العمل سریع بین اللمللی با صدور چندین قطعنامه بین المللی علیه عراق، اعمال تحریم های اقتصادی و شکست نیروهای این کشور در جنگ واکنش های زیادی در منطقه داشت، و این کردها  و شیعیان عراق را بە این فکر واداشت کە فرصت مناسبی برای خلاص شدن از صدام و رژیم بعث فرا رسیدە است. حتی اظهارات مقامات آمریکایی و نیروهای ائتلاف به ویژه جورج اچ دبلیو بوش رئیس جمهور آمریکا برای تشویق مردم عراق به طور کلی برای سرنگونی رژیم بعث سوق میداد و یکی از دلایل این قیام بود. بوش در چندین سخنرانی در صدای آمریکا در 15 فوریه 1991، 1 مارس 1991، و در رادیو عراق آزاد در 24 فوریه 1991، مردم عراق را تشویق به قیام و سرنگونی صدام کرد. علاوه بر این، احزاب مخالف جنوب، احزاب کرد، پیشمرگها و مردم کرد معتقد بودند که رژیم بعث پس از شکست نیروها ضعیف شده و آمریکا این بار از آنها حمایت خواهد کرد.

حمله عراق به کویت و جنگ اول خلیج فارس

دولت عراق و رژیم بعث به جنایات و خصومت‌های گذشته خود ادامه داد که منجر به تجاوز جدیدی شد  کە حمله به کویت در اوت 1990، شروع جنگ بین عراق و کویت و اشغال آن به بهانه بدهی‌های عراق بە کویت. کە کویت حاضر بە بخشیدن آن نبود. هدف این حمله الحاق آن به عراق به عنوان استان نوزدهم بود. اشغال کویت از طرف عراق  در عرض 13 ساعت ابجام گرفت  و  بلافاصله با محکومیت بین المللی مواجه شد. و قطعنامه 660 شورای امنیت سازمان ملل متحد صادر شد و به اتفاق آرا قطعنامه 661 تصویب شد کە تحریم های اقتصادی علیه عراق وضع کرد مواجه شد. همچنین با تصویب قطعنامه 678 سازمان ملل متحد در 29 نوامبر 1990، یک فرصت نهایی را تا 15 ژانویه 1991 به عراق برای اجرای قطعنامه 660 و خروج از کویت ارائه داد. بعد از پایان ضرب الاجل به دولت ها اجازه داد تا از “تمام ابزارهای لازم” برای وادار کردن عراق به خروج از کویت استفاده کنند. تلاش های اولیه برای بیرون راندن عراقی ها از کویت با بمباران هوایی و دریایی در 17 ژانویه  1991 جنگ اول خلیج فارس آغاز شد و پنج هفته به طول انجامید و منجر بە شکست نیروهای عراقی توسط ائتلاف 42 کشور به رهبری آمریکا منجر به شرکت 700 هزار نیرو در عملیات طوفان صحرا شد. عراق با تلفات شدید در طول جنگ به ویژه در هنگام  بازگشت از کویت  با شکست بزرگی بیرون رانده شد. و این فرصت جدیدی برای قیام در مقابل مردم عراق به طور کلی در مناطق مختلف عراق فراهم کرد.

قیام ١٩٩١

جنوب عراق در اول مارس 1991، یک روز پس از آتش بس جنگ خلیج فارس، قیام در بصره علیه دولت عراق آغاز شد. این قیام در عرض چند روز به تمام شهرهای بزرگ شیعه در جنوب عراق گسترش یافت: نجف، عماره، دیوانیه، حلە، کربلا، کوت، ناصریه و سماوه رسید.
در 5 مارس 1991، قیام با همکاری پیشمەرگهای ائتلاف کوردستانی کە متشکل از همە احزاب کوردستانی بود  ونیروهای مردمی کرد از شهر رانیە شروع شد و روزهای بعد بە  مناطق بازیان یەک و دوو و دشت بتوین و دشت پشدر،  سلیمانیە،  چمچمال، حلبچە، عربت ، زڕاین، سمود و نضڕ و باریکە ،  پیرمگرون، کویە، شقلاوا ، کفری، خورماتوو، مسیف، تەق تەق، ڕواندوز، قرە انجیر و آغجلر، ھریر و باتاس، خلیفان، سپیلک و سوران، چومان و حاجی عمران و میرگسور، ھەولیر، جلاولا، مخمور، عقرە، خانقین و شیخان، زاخو، پردا، جبارە، کلجو، دھوک و در عرض ١٦ روز توانستند تا کرکوک پیشروی کنند و کنترل همە شهرها را به دست بگیرند. بر خلاف جنوب کە شعارها همە  مذهبی و شیعەگرایی بر آن قاڵب بود، شورش کردها با تظاهراتی همراه با شعارهای سیاسی از جملە دموکراسی برای عراق و خودمختاری برای کردستان و استقلال و آزادی برای ملت انجام شد.
مردم قیام کنندە در همه شهرها  در جنوب و در کردستان به نهادهای امنیتی بعث  کە سالهای زیادی مرکز شکنجە و کشتار انها بود  حملە کردند، از جمله  بە  ادارە امنیتی سلیمانی کە بە (ئەمنە سورەکە) معروف بود، کە یکی از مخوفترین زندانها بود. در نتیجە همە زندانیان از زندان آزاد کردند و مقادیر زیادی اسناد دولتی مربوط به نسل کشی انفال و حملات شیمیایی به مردم  اعم از کرد ها و شیعیان را به دست آوردند و کە رژیم بعث بطور سیستماتیک صدها هزار کرد و عراقی و همچنین سایر جوامع قومی را به طرق مختلف را در طول سالها   شکنجە و قەتل عام کردە بودند کە مجموع آن بە ١٤ تن میرسید کە بعدا بە آمریکا انتقال دادە شد. 
قیام بە نتیجە رسیدە بود صدام حسین از رئیس احزاب درخواست مذاکرە کرد و آنها نپذیرفتند،  ایالات متحده  امریکا و متحدانش در حالی که در ابتدا خواستار قیام علیه دولت عراق و سەرنگونی صدام و رژیم بعث در تمام نقاط عراق بودند،  اما بە دلیل جهت گیری قیام شیعەها در جنوب بە جمهوری اسلامی ایران و  تجربه وحشتناکی از قدرت گرفتن روحانیون شیعه در انقلاب 1979 ایران داشتند و برخلاف اظهارات قبلی خود برای سرنگونی از پشتیبانی قیام منصرف شدند  و دست عراق را برای سرکوب  و کشتار مجدد شیعیان جنوب و قیام کردها  باز گزاشتند و بقول معروف چراغ سبز نشان دادند. دهها هزار نفر در شهرها دستگیر وناپدید شدند که سرنوشت بسیاری از آنها هنوز مشخص نیست. و ملیونها نفر بە کوچ اجباری و فرار از دست بعثیها تن دادند، هزاران نفر از آنها بر اثر گرسنگی و سرما و دوری راه مردند.
 علیرغم توافق صفوان در مرز عراق و کویت، که بیان می کرد که عراق نباید از نیروی هوایی استفاده کند و فقط استفادە از هلیکوپتر ظاهراً  به دلیل آسیب به زیرساخت‌های غیرنظامی، تدارک دیده شدند، اما کمی بعد از این هلیکوپترها  از طرف ارتش عراق برای مبارزه با قیام و  کشتار مردم  از آن استفاده شد. قابل ذکر است که در این مدت گروه ایرانی (سازمان مجاهدین خلق)) نقش عمده‌ای در کمک به سرکوب رژیم بعث داشتند. آنها به قیام کردها و شیعیان در کوه‌ها به ترکیه و مناطق کردنشین ایران پاسخ وحشیانه دادند. در 5 آوریل، دولت عراق “ریشه‌کنی کامل اقدامات فتنه‌انگیز، ویرانی و هرج‌ومرج در تمام شهرهای عراق را اعلام کرد.

عواقب – کشتار و کوچ اجباری

در اواخر مارس و اوایل آوریل، نزدیک به دو میلیون عراقی، که 1.5 میلیون نفر از آنها کرد بودند،  کردها از شهرها و روستاها به کوه‌های کنار مرز و  به ترکیه و ایران گریختند و شیعیان در جنوب بە مرز سوریە یا باتلاق‌های جنوبی گریختند.  تا 6 آوریل، کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان (UNCHR)  تخمین زد که حدود 750 هزار کرد عراقی بە ایران و 280 هزار نفر به ترکیه گریخته اند و 300 هزار نفر دیگر در مرز ترکیه جمع شده اند.  همچنین عنوان کردە کە مهاجرت آنها ناگهانی و پر هرج و مرج بود، هزاران پناهنده ناامید که با پای پیاده، سوار بر الاغ ها یا سوار بر کامیون ها و تراکتورهای پشت باز می گریختند. بسیاری از آنها توسط هلیکوپترهای گارد ریاست جمهوری عراق  کشته شدند، آنها غیرنظامیان فراری را در چندین حادثه در شمال و جنوب به گلوله بستن . تعداد زیادی از پناهجویان نیز بر اثر مین گذاری که توسط نیروهای عراقی در نزدیکی مرزهای شرقی در جریان جنگ با ایران کار گذاشته شده بود، کشته یا معلول شدند. بر اساس گزارش وزارت امور خارجه ایالات متحده و سازمان های امدادی بین المللی، روزانه بین 500 تا 1000 نفر کرد در امتداد مرز  ترکیه با عراق کشته شدەاند. بر اساس برخی گزارش‌ها، روزانه صدها پناهنده در مسیر ایران نیز جان خود را از دست دادند. همچنین تخمین زده می شود که بین  50 هزار تا 100  هزار نفر در جریان قیام کشته، ناپدید و یا از سرما و گرسنگی جان خود را از دست دادند.  بسیاری از کشته شدگان در گورهای دسته جمعی دفن شدند.

در 5 آوریل، در همان روزی کە دولت عراق  “درهم شکستن کامل فتنه ها، خرابکاری ها و آشوب ها در تمام شهرهای عراق” را اعلام کرد. شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه 688 را تصویب کرد که در آن ظلم دولت عراق به کردها محکوم شده و عراق باید به حقوق بشر شهروندان خود احترام بگذارد، از ابتدای مارس 1991، ایالات متحده و برخی از متحدان جنگ خلیج فارس با ایجاد منطقه پرواز ممنوع بر فراز شمال عراق، کردستان بە موازی 36، نیروهای صدام را از انجام حملات هواپیماهای جت منع کردند و به کردها کمک های بشردوستانه ارائه کردند. در 17 آوریل، نیروهای ایالات متحده کنترل مناطقی در بیش از 60 مایلی عراق را برای ایجاد اردوگاه برای آوارگان کرد آغاز کردند. آخرین سربازان آمریکایی در 15 ژوئیه شمال عراق را ترک کردند. در حادثه مرز ترکیە در ماه آوریل، نیروهای بریتانیا و ترکیه بر سر رفتار با آوارگان کرد در ترکیه با یکدیگر روبرو شدند. بسیاری از پناهندگان شیعه به سوریه گریختند و هزاران نفر از آنها در شهر سیده زینب ساکن شدند. در کردستان، جنگ تا اکتبر ادامه داشت تا اینکه توافقی برای عقب نشینی عراق از بخش هایی از منطقه کرد نشین عراق انجام شد. این امر منجر به تأسیس حکومت اقلیم کردستان و ایجاد خودمختاری کرد در سه استان شمال عراق شد. در حالی که دولت عراق مواد غذایی، سوخت و سایر کالاها را به منطقه تحریم کرد.

 تلافی در جنوب

در جنوب شرقی عراق، هزاران غیرنظامی، فراریهای ارتش و شورشیان شروع به جستجوی سرپناهی مطمئن در مناطق دورافتاده باتلاق حویزه در مرز ایران کردند. پس از قیام، اعراب مرداب برای انتقام‌ جویی‌های دسته‌جمعی،همراه با زه‌ کشی فاجعه‌بار اکولوژیکی زمین‌های باتلاقی عراق و انتقال اجباری گسترده و سیستماتیک جمعیت محلی مورد توجه قرار گرفتند.  در 10 ژوئیه 1991، سازمان ملل اعلام کرد که قصد دارد یک مرکز بشردوستانه در تالاب هور حمار  برای مراقبت از کسانی که در باتلاق‌های جنوبی پنهان شده بودند باز کند، اما نیروهای عراقی به نیروهای امدادی سازمان ملل اجازه ورود به باتلاق‌ها یا خروج مردم را ندادند. یک حمله تهاجمی گسترده دولت علیه پناهندگان تخمین زده می‌شود که 10000 جنگجو و 200000 آواره در باتلاق‌ها پنهان شده‌اند، در ماه مارس تا آوریل 1992 با استفاده از هواپیماهای بال ثابت آغاز شد. یک گزارش وزارت امور خارجه آمریکا مدعی شد که عراق در تلاش برای بیرون راندن مخالفان، مواد شیمیایی سمی را در آب ها ریخته است. در ژوئیه 1992، دولت تلاش برای تخلیه زمین های باتلاقی را آغاز کرد و به ساکنان شهرک ها دستور تخلیه داد، پس از آن ارتش خانه های آنها را در آنجا آتش زد تا از بازگشت آنها جلوگیری کند. منع آمد و شد همچنین در سراسر جنوب اجرا شد و نیروهای  رژیم بعث شروع به دستگیری و تصفیە و انتقال تعداد زیادی از عراقی ها به اردوگاه های اجباری در بخش مرکزی کشور کردند.

موضع جامعه بین المللی

در نشست ویژه شورای امنیت سازمان ملل متحد در 11 اوت 1992، بریتانیا، فرانسه و ایالات متحده عراق را به انجام “یک عملیات نظامی سیستماتیک” علیه باتلاق ها متهم کردند و هشدار دادند که بغداد ممکن است با عواقب احتمالی روبرو شود. در 22 آگوست 1992، پرزیدنت بوش اعلام کرد که ایالات متحده و متحدانش دومین منطقه پرواز ممنوع را برای هر هواپیمای عراقی در جنوب موازی 32 ایجاد کرده اند تا از مخالفان در برابر حملات دولت محافظت کنند، همانطور که قطعنامه 688 شورای امنیت سازمان ملل متحد تصویب کرده است. در مارس 1993، تحقیقات سازمان ملل از اعدام صدها عراقی از مرداب ها در ماه های قبل خبر داد و تاکید کرد که رفتار ارتش عراق در جنوب “نگران کننده ترین تحول [در عراق] در سال گذشته” است و افزود که به دنبال با تشکیل منطقه پرواز ممنوع، ارتش به حملات توپخانه ای دوربرد روی آورد و به دنبال آن حملات زمینی منجر به “تلفات سنگین” و تخریب گسترده اموال، همراه با ادعای اعدام های دسته جمعی شد. در نوامبر 1993، ایران گزارش داد که در نتیجه زهکشی تالاب‌ها، عراقی‌های مردابی دیگر نمی‌توانند ماهی‌گیری کنند یا برنج بکارند و بیش از 60000 نفر از سال 1991 به ایران گریخته‌اند. مقامات ایرانی از جهان درخواست کردند تا برای کمک به پناهندگان کمک ارسال کنند. در همان ماه، سازمان ملل گزارش داد که 40 درصد از باتلاق‌های جنوب خشک شده‌اند، در حالی که گزارش‌های تایید نشده‌ای مبنی بر استفاده ارتش عراق از گاز سمی علیه روستاهای نزدیک به مرز ایران منتشر شد. در دسامبر 1993، وزارت امور خارجه ایالات متحده عراق را به “عملیات نظامی بی رویه در جنوب، که شامل سوزاندن روستاها و جابجایی اجباری غیرنظامیان می شود” متهم کرد. در 23 فوریه 1994، عراق آب‌های رودخانه دجله را به مناطقی در جنوب و شرق باتلاق‌های اصلی منحرف کرد و در نتیجه سیل‌هایی تا عمق 10 فوتی به وجود آمد تا زمین‌های کشاورزی آنجا را بی‌فایده کند و شورشیان را که مخفی شده‌اند راندند. آنجا برای فرار به مرداب‌هایی که از آب تخلیه می‌شدند. در مارس 1994، تیمی از دانشمندان بریتانیایی تخمین زدند که 57 درصد از باتلاق ها زهکشی شده اند و طی 10 تا 20 سال آینده کل اکوسیستم تالاب در جنوب عراق از بین خواهد رفت. در آوریل 1994، مقامات ایالات متحده گفتند که عراق به عملیات نظامی خود در باتلاق های دورافتاده عراق ادامه می دهد.