کشتار درسیم (۱۹۳۷–۱۹۳۸)

مقدمه:

فاجعه درسیم یکی از هولناک‌ترین جنایات دولتی در تاریخ ملت کُرد است که بین ۴ مه ۱۹۳۷ و ۱ سپتامبر ۱۹۳۸، در دوران حکومت مصطفی کمال آتاترک رخ داد. در این کشتار، حدود ۵۰٬۰۰۰ تا ۷۰٬۰۰۰ نفر از کُردهای زازای علوی توسط دولت ترکیه کشته شدند. این جنایت یکی از تاریک‌ترین فصل‌های تاریخ کُردستان به شمار می‌رود.

۱. پیش‌زمینه تاریخی:

تشکیل جمهوری ترکیه (۱۹۲۳):
جمهوری ترکیه در سال ۱۹۲۳ تأسیس شد و سیاست‌های آتاترک بر اساس ملی‌گرایی ترک پایه‌گذاری شد. این سیاست‌ها شامل سرکوب هویت‌های قومی و دینی، به ویژه علیه کُردها و علوی‌ها بود.

قیام شیخ سعید (۱۹۲۵):
شیخ سعید پیران، رهبر کُردی از دیاربکر، علیه حکومت آتاترک شورش کرد. این شورش با خشونت سرکوب شد و شیخ سعید همراه چندین عضو خانواده‌اش به‌صورت علنی در دیاربکر اعدام شد.

قانون اسکان (۱۹۳۴):
در سال ۱۹۳۴، دولت ترکیه قانونی را تصویب کرد که هدف آن پاکسازی قومی و ترک‌سازی مناطق کُردنشین بود. این قانون زمینه‌ساز فاجعه درسیم و کوچ اجباری کُردها شد.

۲. قیام سید رضا (۱۹۳۷–۱۹۳۸):

رهبری قیام:
سید رضا، رهبر برجسته زازای علوی، علیه سیاست‌های ترک‌سازی و کوچ اجباری مقاومت کرد.

دلایل قیام:

• مخالفت با قانون اسکان ۱۹۳۴
• اعتراض به کوچ اجباری کُردها
• مخالفت با تخریب اماکن مقدس و مراکز فرهنگی علوی

سید رضا و اعضای خانواده‌اش در نهایت دستگیر و اعدام شدند. اعدام وی نماد پایان مقاومت و آغاز کشتار گسترده مردم درسیم شد.

۳. عملیات نظامی:

بمباران هوایی:
در جریان قیام، صبیحه گوکچن، دخترخوانده آتاترک و نخستین زن خلبان نظامی ترکیه، عملیات وسیع بمباران علیه مناطق زازای علوی در درسیم انجام داد. این بمباران‌ها موجب نابودی کامل چندین روستا و قتل‌عام غیرنظامیان شد.

یورش‌های زمینی:
نیروهای زمینی ارتش ترکیه، غیرنظامیان را به درون غارها و پناهگاه‌ها هدایت کرده و سپس با استفاده از گازهای سمی آنان را خفه کردند. هزاران خانواده در درون غارها خفه شدند.

احسان صبری چاغلایان‌گیل، افسر پلیس ترکیه، بعدها در یک نوار ضبط‌شده اعتراف کرد که ارتش از گازهای سمی شبیه به سلاح‌های شیمیایی استفاده کرده است.

۴. خشونت علیه زنان و کودکان:

خشونت جنسی و اعدام‌ها:
براساس شهادت‌های بازماندگان، بسیاری از زنان و دختران مورد تجاوز قرار گرفتند و کسانی که مقاومت کردند شکنجه و اعدام شدند.

ادغام اجباری و ربایش کودکان:
بسیاری از کودکان به زور به خانواده‌های ترک سپرده شدند تا هویت کُردی‌شان از بین برود. دختران زنده‌مانده به عنوان خدمتکار در خانه‌های ترک‌ها به‌کار گرفته شدند و هویت، زبان و دین خود را از دست دادند.

۵. تغییر نام و پاکسازی فرهنگی:

تغییر نام درسیم به تونجلی:
پس از سرکوب قیام، دولت ترکیه نام منطقه را به «تونجلی» تغییر داد تا هویت کُردی و علوی منطقه را پاک کند.

تخریب میراث فرهنگی:
مکان‌های مقدس علوی، زیارتگاه‌ها و بناهای فرهنگی کُردی نابود شدند. زبان کُردی ممنوع و زبان ترکی اجباری شد.

۶. آمار و ارقام:

تعداد قربانیان:

• بین ۵۰٬۰۰۰ تا ۷۰٬۰۰۰ نفر

تعداد آوارگان:
بیش از ۷۰۰٬۰۰۰ نفر به شهرهایی مانند مانیسا، دنیزلی، اسکی‌شهر و بالیکسیر کوچ داده شدند. بسیاری در مسیر یا در اردوگاه‌های اسکان جان باختند.

۷. اسناد و آرشیوها:

اسناد محرمانه:
آرشیو دولت ترکیه شامل اسناد طبقه‌بندی‌شده مربوط به حملات ۴ مه ۱۹۳۷ است که همچنان در دسترس عموم نیستند.

شهادت‌ها و اعترافات:
احسان صبری چاغلایان‌گیل در اعترافاتش به استفاده از گاز سمی و دفن اجساد مردان، زنان و کودکان در گورهای دسته‌جمعی اشاره کرده است.

۸. واکنش‌های بین‌المللی:

عذرخواهی اردوغان (۲۰۱۱):
در تاریخ ۲۳ نوامبر ۲۰۱۱، رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر وقت ترکیه، رسماً عذرخواهی کرد و فاجعه درسیم را یکی از تاریک‌ترین صفحات تاریخ مدرن ترکیه توصیف کرد. اما خواسته‌های جامعه علوی برای تأسیس خانه‌های عبادت (جِم‌خانه) و بازگرداندن نام درسیم رد شد. هیچ غرامتی به خانواده‌های قربانیان پرداخت نشد و عذرخواهی اردوغان بیشتر جنبه سیاسی داشت.

۹. یادبود سالانه:

هر سال در ۴ مه، مردم درسیم در غار قامر گرد هم می‌آیند تا یاد قربانیان را گرامی بدارند.

عدالت محقق‌نشده:
با گذشت ۸۸ سال، بسیاری از بازماندگان همچنان در جستجوی اطلاعات درباره عزیزان ناپدیدشده خود هستند.

۱۰. نتیجه‌گیری:

فاجعه درسیم همچنان یکی از تراژدی‌های حل‌نشده در تاریخ ملت کُرد است. با وجود عذرخواهی رسمی، دولت ترکیه هنوز مسئولیت کامل این جنایات را نپذیرفته و به مطالبات خانواده‌ها برای عدالت پاسخ نداده است.

✅ منابع:

• سازمان دیده‌بان حقوق بشر (Human Rights Watch):
  “State of Denial: Turkey’s Efforts to Conceal the Dersim Massacre”
• آرشیو سازمان ملل: گزارش‌هایی درباره نقض حقوق بشر علیه اقلیت‌های قومی در ترکیه
• انجمن بین‌المللی پژوهشگران نسل‌کشی (IAGS):
  “Dersim 1937-1938: A Forgotten Genocide”
• ژورنال مطالعات نسل‌کشی (Genocide Studies Journal):
  نسخه ویژه سال ۲۰۱۸ درباره پاکسازی قومی در ترکیه
• عفو بین‌الملل (Amnesty International):
  “Turkey: Forgotten Voices – The Survivors of Dersim Speak”