مێژووی جینۆساید

جینۆساید 

تاوانی جینۆساید بریتییە لە قڕکردنی بە ئەنقەست و سیستماتیکی گرووپێکی ڕەگەزی، نەتەوەیی یان ئایینی بە تەواوی یان بەشێکی. تاوانی جینۆساید لە یاسا نێودەوڵەتییەکان لە ڕێککەوتننامەی ڕێگری و سزادانی جینۆساید پێناسە کراوە. ئەم زاراوەیە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٣٣ لە کۆنفرانسێکدا لە مەدرید لەلایەن پرۆفیسۆر ڕافایل لێمکین بەکارهێنرا. بە فەرمی لە ساڵی ١٩٤٤ بە نووسراو تۆمار کراوە، دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەم و دامەزراندنی ڕێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ڕێگری و سزادانی تاوانی جینۆساید (CPPCG)، ئەم ڕێککەوتنە لە ٩ی کانوونی دووەمی ١٩٤٨  لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پەسەند کرا و لە ١٢ی کانوونی دووەمی ١٩٥١ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە. ڕێککەوتننامەی جینۆساید تا ساڵی ٢٠٢٢ لە لایەن ١٥٣ وڵاتەوە پەسەند کراوە، و ٤١ وڵاتی دیکەی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان هێشتا پەسندیان نەکردووە. زیاتر لە ٨٠ وڵات لە یاسای تاوانە ناوخۆییەکانیاندا بڕگەی سزادانی کوشتنی بەکۆمەڵیان هەیە. مادەی دووەمی ڕێککەوتننامەی رێگریکردن و سزادانی جینۆساید لە مادەی شەشەمی پەیڕەوی ناوخۆی ڕۆمای ساڵی ١٩٩٨ی دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان (ICC) جێگیرکراوە.

لە ماددەی دووەمی پەیمانەكەدا هاتووە :

 هەریەکێک لەم کردارانەی خوارەوە کە بە مەبەستی لەناوبردنی، بە تەواوی یان بەشێکی، گروپێکی نەتەوەیی، نەتەوەیی، ڕەگەزی یان ئایینی ئەنجامدرا بێت جینۆسایدە:
ا- کوشتنی ئەندامانی گروپەکە.
ب- گەیاندنی زیانێکی جددی جەستەیی یان دەروونی بۆ ئەندامانی گروپەکە
ج- بە ئەنقەست سەپاندنی بارودۆخی ژیان بەسەر گروپەکەدا کە حیسابی بۆ کراوە بۆ هێنانەدی لەناوچوونی فیزیکی بە تەواوی یان بەشێکی.
د-  سەپاندنی ڕێوشوێنی بە مەبەستی ڕێگریکردن لە زاوزێ لەناو گروپەکەدا
هـ-  گواستنەوەی منداڵانی گروپەکە بە زۆر بۆ گروپێکی تر.

لە مادەی سێیەمی پەیمانەكە هاتووە ئەو كردەوانەی خوارەوە سزا دەدرێـن:-

أ- جینۆساید.
ب- پیلان گێڕان بۆ جینۆساید.
ج- هاندانی راستەوخۆ بەگشتی بۆ جینۆساید كردن.
د- هەوڵدان بۆ جینۆساید كردن.
هـ- بەشداریكردن لەجینۆساید.

جۆرەکانی جینۆساید:

یەكەم: كوشتنی ئەندامانی گروپەكە (جینۆسایدی فیزیكی). 
دووەم: داسەپاندنی ئیجرائاتی وا كەمەبەستی پێشگرتن بێ لەزان (منداڵبوون) لەناو گروپەكە یان زیان گەیاندنی جەستەیی بەئەندامانی گروپەكە (جینۆسایدی بایولۆجی). 
 سێیەم: قەدەغەكردنی بەكارهێنانی لەخوێندندا یان لەنوسین‌و گوزارشتدا، یان ڕێپێنەدانی بڵاوكراوەی(بیستراو، بینراو، خوێنراو) (جینۆسایدی كلتوری) 
چوارەم: ئیفلیج كردنی ژێرخانی ئابووری و لە ناوبردنی سروشت و خاپوور وێران كردنی بەروبوم و بە تاڵان بردنی سەروەت سامانی خەلك (جینۆسایدی ئابووری) 

بە پێ‌ی لێكۆلینەوەكان كاتێك سەیری شاڵاوەكانی جینۆساید لە کوردستان دەكەین دەتوانین بڵین لە شاڵاوە یەک لە دوای یەکەکانی جینۆساید  هەرلە جینۆسایدی کوردی فەیلی، بارزانییەکان و هەڵەبجە و ئەنفال هەموو جۆرەكانی جینۆسایدی تێدا پەیرۆ كراوە وەک ئەوەی خوارەوەدا:

جینۆسایدی جەستەیی( فیزیکی):

بریتیە لە کوشتن و لەناوبردنی تاکەکانی کۆمەڵ، بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یا ناڕاستەوخۆ وەک (گولەبارانکردن، زیندەبەچاڵکردن، شونبزرکردن، لەسێدارەدان، بەکارھێنانی چەکی کۆمەڵکوژ). بۆ نموونە: کیمیابارانکردنی ھەڵەبجە و گوندو لادێکانی کوردستان لە لایەن رژێمی عێراق و بەکارھێنانی چەکی فسفۆری و ژەھراوی دژ بە گەلی کورد،زیندەبەچاڵکردنی ئەنفالکراوەکان لە بیابانەکانی باشووری عێراق. کوشتن و لەناوبردنی گەنجە کوردەفەیلیەکان، بۆردومانکردنی شاری قەڵادزێ بە بۆمبی ناپاڵم، ئەمانە دیارترین جۆری پاکتاوکردنی جەستەیین دژ بە گەلی کورد لە عیراق.

جینۆسایدی بایەلۆژی:

ئەم جۆرەیان بریتیە لە ڕێگرتن لە وەچە نانەوە و زۆربوون و گەشەسەندنی کۆمەڵە مرۆڤێکی یەک ڕەگەز بەھۆی نەزۆککردن و لە باربردنی ئافرەت و خەساندنی پیاوان و لێک جیاکردنەوەی ژن و پیاو بۆ ماوەیەکی درێژ. ئەم تاوانە لە شاڵاوەکانی ئەنفال لە ساڵی (١٩٨٨) لە کوردستان پەیڕەوکراون، بە تایبەتی لە مەڵبەندەکانی کۆکردنەوەی ئەنفالکراوەکان لەکاتی جیاکردنەوەی پیاوەکان لە ژنەکان، هەروەها لە جینۆسایدی بارزانیەکان لە ساڵی ١٩٨٣کە لەدوای دەستگیرکردنیان کۆمەڵکوژ کران.

جینۆسایدی کولتوری:

قەدەغەکردنی زمانی زگماک و شێواندنی مێژوو و کولتوری کۆمەڵە مرۆڤیک و سڕینەوتی شوێنەواری شارستانی و مێژوویی دەگرێتەوە. لە وێرانکردن و شێواندنی شوێنە دێرینەکان، کە پاشماوەی کۆن ونوێ دانیشتوانی ناوچەکەن، وەک ڕووخاندنی مزگەوت و کلێسە و قەڵا دێرینەکان و پەیکەرەکان، کە ناسنامەی مێژوویی دانیشتوانی ناوچەکەن. لە لایەن زۆربەی نەتەوە باڵا دەستەکانەوە ھەوڵی بێوچان دەدرێت بۆ پشگیری دەسەڵاتەکانیان لە پاکتاوکردنی ڕەگەزی و نەتەوەیی، بۆ تواندنەوەی زمان و ڕۆشنبیری و مێژووی ئەو نەتەوانەی کەلەناو نەتەوە زۆرینەکان دەژین. جینۆساییدی کولتوری لە زۆر شوێنی جیھاندا پەیڕەو دەکرێت، وەک لە تورکیا و ئێران و عێراق و سوریا دەرھەق بە گەلی کورد دەکرێت، وە لەباکووری ئەفریقیا دژ بە ئەمازیغەکان، لە سودان دژبە دانیشتوانی دارفور و میانمار دژبە موسڵمانەکانی ئەو وڵاتە دەکرێت… ھتد.

جینۆسایدی ئابووری:

بریتیە لە برسیکردنی دانیشتوان لە ڕێگای تەختکردنی کێڵگە کشتوکاڵیەکان و لەناوبردنی سەرچاوەی ئاویەکان و ڕێگا گرتن لە کارکردن بۆ بژێوی ژیان و لەناوبردنی ھۆکارەکانی بەرھەمھێنانی کۆمەڵە خەڵکێک. ئەم جۆرەیان وەکو جۆرەکانی تر زۆر بە ئاشکراو روون لە کوردستان بەرچاو دەکەوێت. زیاتر لە (٤٥٠٠) چوار ھەزار و پێنج سەد گوندی کوردستان لەگەڵ زەوی تەختکران.

هەروەها لەسەرەتای پەیمانەكەدا هاتووە كە جینۆساید تاوانێكە دەكەوێتە ژێر یاسای نێونەتەوەیی ولەدژی كیان‌و ئامانجی نەتەوەیەكگرتوەكانەو دنیای شارستانییەت مەحكومی دەكا، بێگومان تاوانێكی وا گەورەو تۆقێنەر دەبێت سزاشی بۆ دانرابێ‌.

پەرەپێدانی ناسنامەی نوێ بۆ جینۆساید:

بێگومان هەر جینۆسایدێك تایبەتمەندی خۆی هەیە كەپێویستە بۆ لێكدانەوەی ئەم دیاردەیە و بۆ بەربەرەكانی كردن‌و بەرپەرچدانەوەی هێڵە تایبەتی‌و  گشتییەكانی بزانین‌و لەكێشەكانی ساخ  بوونەوەی وردبینەوە، لەچەند ساڵی رابردوودا پرۆفیسۆرو شارەزایانی ئەم بوارە  پێشنیاریان كردوە  كە وشەی (گەل كوژی) (DomiCide) وەك وشەیەكی   گشتی بۆ هەموو  ڕەشەكوژییەك بەكاربهێنرێ‌‌و جینۆساید وەك چەشنێك گەل كوژی چاوی  لێبكرێ‌، كێشەیەكی تر پەیوەندی نێوان پاكتاوی رەگەزی (ethnic cleaning)و  زمانكوژی (Langugecide) وكولتوركوژی (ethnocide) وشێوەی تری لەناوبردنی گروپێك یان گەلێكە، پاكتاوی رەگەزی بریتییە لەراگواستنی بەئەنقەست و رێکخراو و بەزەبر و زۆرەملێی گروپێكی ئێتنی تایبەتە لەناوچەیەكی  تایبەت. پاكتاوی رەگەزی یان پاكتاوی نفووس (Population) دەكرێ‌ وەك درێژەی جینۆساید دابنرێ‌ بۆ لەناوبردنی گەلێك یان وەك بەرنامەیەك بۆ راپێچان‌و وەدەرنانی.
كەواتە لەناوبردنی بەئەنقەستی زمانی گەلێك و قەدەغەكردنی بەكارهێنانی لەخوێندندا یان لەنوسین‌و گوزارشتدا، یان ڕێپێنەدانی بڵاوكراوەی (بیستراو بینراو خوێنراو) وەك لەزۆربەی پارچەكانی كوردستاندا ئێستا ڕەچاو دەكرێت، جۆرێكە لەجۆرەكانی سیاسەتی جینۆساید ودەكرێ‌ بەتیرۆری كلتوریش ناوزەد بكرێـت.
بۆیە لەم ڕوانگەیەوە پێویستە زیاتر  بایەخ  بەهونەرو وێژە بەتایبەتی زمان بدرێت چونكە زمانی نەتەوەیی ژێرخانی كۆمەڵا‌و بەڵگەی بوونی نەتەوەیە، هەروەك جەلادەت بەدەرخان لەم بارەیەوە دەڵێت: (نەتەوە ژێر دەست بوونی خۆی  بەدووشت  بەدوو چەك دەپارێزێت، ئایین‌و زمان،  گەر ئایینی هەردوو نەتەوەی سەر دەست‌و بندەست یەك بێت ئەوا زمان تاكە چەك دەبێ‌) .
چونكە ئەو نەتەوەیەی كەزمان‌و كەلتورو مێژووی خۆی بپارێزێ‌‌و لێكۆڵینەوەی ئەدەبییان لەسەر بكات ئەوا هەستیشی بەرەو ئازادی‌و سەربەخۆیی زیاد دەبێ‌، لەم بارەیەوە مستەفا كەمال ئەتاتۆرك لەكۆنگرەی ئەكادیمیای مێژووی توركدا كەلەساڵی 1930 دابەسترا  ڕوو لەئەندامانی كۆنگرەكە دەكات‌و  ڕاشكاوانە پێیان دەڵێت: ( ئایا دەزانن بۆچی ئێمە بەلقانمان لەدەست چوو، بیركردنەوە لەم كارە شتێكی بەكەڵكە، گەلانی بەلقان، بولگاری، سربی، رۆمانی، هەرلەسەرەتاوە پیتی نووسینیان بۆخۆیان دروستكرد، لێكۆڵینەوەیان دەربارەی زمان‌و ئەدەبی خۆیان ئەنجامدا، بایەخیان پێدا ، زمان و ئەدەب‌و كەلەپوری خۆیان پێشخست، ئاخافتن‌و نوسینیان  بەزمانی خۆیان كرد، بایەخیان بەزمانی توركی وفەرهەنگی  عوسمانی نەدا، كاتێ‌ بینیان لەم بوارەدا پێشكەوتنیان وەدەستهێنا ئەوا بڕیاریاندا جیاببنەوە لەعوسمانییەكان ودەستیان كردبە خەباتكردن).
هەربۆیە لەم بارەیەوە زانای تورك‌و دۆستی كورد ئیسماعیل بێشكچی دەبێژیت:”رێگەگرتن لەپێشكەوتنی زمان، فەرهەنگ، ئەدەب، فۆلكلۆر، سەركەوتوترین شێوەی كۆیلە كردنی گەلە”.

كورد و میژووی جینۆساید

ئاشكرایە كورد  بەنەتەوە هەرە دێریینەكانی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەژمێردرێت‌و یەكێكە لەونەتەوانەی كەلەسەر خاكی  خۆی  دادەژیت بێ‌  ئەوەی وڵاتێكی سەربەخۆی هەبێ‌ ‌وخراوەتە ناو دۆزێكی ئەوهاوە كەمەبەستیان بوە ژێر دەستییەكی هەتا هەتایی بێت‌و بێ ناسنامەی نەتەوایەتی  بمێنێـتەوە، دوژمنانیشی لە هەر دەرفەتێک بۆ  لەناو بردن‌و جینۆساید ئەم گەلە ستەمدیدەیەنە وەستاون، بۆیە پێویستە زۆر بەڕون‌و ئاشكرایی باری داگیركراوی كوردستان و بارودۆخی رامیاری كۆمەڵایەتی‌و ئابوری بخرێتە ڕوو بۆ هەموو لایەك رون بكرێـتەوەو كوردستان بە پێی پەیماننامە نێودەوڵەتیەکانی یەک لە دوای یەک وەک سیڤەر و لۆزان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆ لەمێژووی خۆرهەلاتی ناوەڕاست‌و جیهاندا لەیەكەم چارەگی سەدەی بیستەمدا  ئەنجامدراو  و خیانەتی گەورەیان لە کورد کرد و بووە هۆکاری ئەوەی  گەلی كورد لەپێناو وەدیهێنانی مافەكانیدا كەوتە ناوخەباتێكی  بێوچانی مان‌و مەرگەوە بۆ دەستەبەر کردنی مافەکانیان کە لێیان زەوتکراوە لە لایەن ئەو وڵاتانەی بەزۆر پێیانەوە لکنێراوە  وە لەم رێگایە قوربانی زۆریان داوە.
دیارە مێژووی‌و لەناوبردن‌و قڕ كردنی نەتەوەی  كورد  دێرینەو هەر لە رۆژگاری مادەكان چەندین سەدە پێش زایین  بگرە تاكو  ئەمڕۆ لەلایەن  دوژمنانییەوە هەوڵێ‌ قڕ كردن‌و تواندنەوەیان بەردەوامە.
ئەوەتە لە ئێران (فارسەكان بەو ناوەوە كەكورد بەشێكە لەنەتەوەی فارس ولەژێر پەردەی پان ئێرانیزم وئاریزمدا دژایەتی كوردیان كردووەو دەیكەن، 
بەڵگەی مێژوویی ناو ڕوداوەكانی دەیان سەدە  ئەوە دەسلمێنن بۆنموونە لەسەردەمی هەر یەكێك لەشا ئیسماعیلی سەفەوی، شا تەهماسب، شاعەباسی یەكەم، نادرشا، ئاغا محمد خان، تا ئیستا دەیان هەزار كورد كوژران یان راگوێزران سیاستی تەفریسكردن لە ناوچە كوردنشینەكان پێرۆكراوە.

لە توركیاش هەرلە سەردەمی عوسمانییەكان و سەردەمی مستەفا كەمال ئەتاتۆرك  تا ئەمرۆ کوردیان چەوساندوتەوە  و بە دەیان جۆر تاوانیان لە دژیان ئەنجامداوە و بۆ نمونە لە نێوان ساڵانی 1925- 1927دا نزیكەی 1000  گوند وێرانكران، بەسەدان كەس لەسێدارەدران ودەیان هەزار كەس لەپرۆسەكانی جەنگدا لەناو بردران‌و سەدان هەزاری ترئاوارەو دەربەدەر كران‌و بەرەو ناوچەكانی تورك ڕاگوێزران‌ و زیاتر لە ١٠٠ رۆشنبیریش خرانە ناو دەریاچەی وان).

لەسوریاش هەمیشە  نكۆڵی لەوە كراوە كە گەلێك  هەبێ‌ بەناوی كورد و پارچە زەوییەكیش هەبێ‌ ناوی كوردستان بێت تەنانەت هەمیشە (هەوڵدراوە بۆ ئەوەی  هەموو  بۆنە و مەراسیم و جەژنی نەتەوەیی كورد بسڕنەوە كەئەمەش  بێگومان جینۆسایدە، بۆیە قڕكردنی كورد بەچەندین شێواز پیادەكراوە، جارێك بەرێگای پرۆگرامەكانی خوێندن كەگوایە كورد لەسەرخاكی خۆی ناژی ئەمەش هەوڵدانە بۆ سڕینەوەی ناسنامەی كوردو دابڕینی لەبەشەكانی دیكەی كوردستان‌
و جارێكی  تریش بەهۆی  سیاسەتی بشتێنەی عەرەبی‌و ئەمنی قەومی عەرەب حكومەتی سوری سنووری عێراق‌و توركیای لەكورد قەدەغەكردو بە زۆر ڕای گواستن، ئەمەش بۆ تەعریب‌و لێكدابڕأنی ناوچەكان بوو) کە لە ئێستادا تورکیا لە سوریا ئەو تاوانە جێبەجێ دەکات و تورکەکان و عەرەبەکان لە سەر سنورەکان نیشتوجێ دەکات و کوردەکانیش بە زۆر دەردەکات.
هەروەها لەیەكێـتی سۆڤیەتی ڕوخاویشدا كەدەگوترا هەموو نەتەوەو گەل‌و كەمینەیەكی نەتەوایەتی خاوەن مافی خۆیان بوون، كورد نەك هەر كۆمارو ئۆتۆنۆمی‌و مافی ڕۆشنبیری تەواو وڕەسمی نەبووەو بەس، بەڵكو دەگوترێ‌ تا دەهات  ژمارەی كورد لەجێگەكانی خۆیاندا كەم دەبوونەوەو بڵاوەیان پێدەكرا، كورد لەلوبنان‌و ئەردەن‌و ئەفغانستان بەنامۆو نەبوونی مافی هاووڵاتی مامەڵە یان لەگەڵدا دەكرێت.
 لەوەوە دەردەكەوێت كەهەریەكێك لەو وڵاتانەی كە كوردستانیان بەسەر دابەشكراوەو بەزۆرەملێی پێیانەوە لكێلنراوە، بەپێی بارودۆخ‌و هەڵومەرجی تایبەتی خۆیان كوردیان چەوساندۆتەوەو لەخشتەیان بردوە، دواتریش بەپرۆژەی تایبەتی دارێژراو لەناویان بردوە هەر بۆیەش دەتوانین بڵین كورد بەردەوام سیاستی تەعریب و تەفریس و تەتریكە كردنی لە لایەن دەسەڵاندارانی ناوچەكە بۆ دراوە .
 چونكە ئامانجی  دوژمنانی نەتەوەكەمان هەردەم نەمانی رەچەڵەك‌و نەژادی  كورد بووە، بەڵام  دڕندانەترین شێوازی  كورد قڕان كەبەر هەرپارچەیەك لەپارچەكانی كوردستان كەوتبێت ئەوا بەر كوردستانی عێراق كەوتوە، رژێمە یەك لەدوایەكانی عێراق هەر لەسەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عێراقییەوە تاوەكو ئەمڕۆ لەدژایەتیكردن‌و  لەناوبردنی نەتەوەی كورد لەم بەشەی كوردستان نەوەستاون .
دیارە پرۆسەی جینۆسایدی كورد لەلایەن رژێمی عێراقەوە بەبەرنامەو پڕۆگرام بەڕێوەچووەو لەلایەن سەركردەی سوپاكانیشەوە حساباتی ستراتیژی تایبەتی بۆ كراوە، هەروەها رژێم وەك (نازییەكانی ئەلمانیا كارو كردەوەكانی پەردەپۆش دەكردو لەژێر گوزارشتی ناسكدا دەیشاردنەوە لەوشوێنانەی كار بەدەستەنازییەكان لە (ئیجرائاتیراپەڕاندن) كاروچاڵاكی تایبەتی‌و (سەرلەنوێ‌ نیشتەجێكردنەوە لەرۆژ هەڵات) دەدوان، بەعسییە بیرۆكراتەكانیش لەبارەی (ئیجرائاتی كۆكردنەوە)و (گەڕانەوە بۆ رێزی نیشتمانی) و (سەر لەنوێ‌ نیشتەجێكردنەوە لەباشوور) دەدوان. هەر چەندە هەندێك وای بۆ دەچن كەپرۆسەی ئەنفال  بەپێناسە كردنێكی تەسكبینانە دژەیاخیبونێك بووە كەزۆر لەدەوڵەتان و وڵاتانی سەربەخۆ ئەوە بەڕەوا ومافی خۆیان دەزانن كە لە دژی یاخیبوان بجەنگێن،بەڵام ئەوە هیچ لەوەناگۆڕێت كەلە بنەڕەتدا  جینۆسایدبووەو هیچ هاوبەشییەكیش لەنێوان دژە یاخی بوون‌و جینۆسایددانییە (بەخشینی دەسەڵاتی نائاسایی  بەعەلی حەسەن مەجید لەمارتی 1987 دا كاری دژە یاخیبوونی پچڕ پچڕی دژ بەكوردی كردە پەلامارێكی  تێكدان‌و وێرانكردن وەك راوڵا هێڵبێرگ لەمیژووە بایەخدارەكەیدا سەبارەت بەهۆلۆكۆست تێبینی دەكات‌و دەڵێت پرۆسێسی وێرانكردن شێوازێكی بنەڕەتی چونیەكی هەیە تەنها یەك شێوە هەیە كەدەگونجێ‌ كۆمەڵێكی پەرت‌و بڵاوی كاریگەرانە پێ تێك بشكێنێ‌، سێ‌ هەنگاو هەن كەلەپرۆسەكەدا بنەڕەتین:یەكەم، دەستنیشانكردن، دووەم،كۆكردنەوە، سێیەم لەناوبردن، ئەمە پێكهاتەیەكی نەگۆڕی بنەمای پرۆسێسەكەیە چونكە هیچ كۆمەڵێك بێ كۆكردنەوە،یان گرتنی قوربانییەكان ناكوژرێن‌و قوربانییەكانیش ناتوانرێ‌ بڕبکرێن لە پێش ئەوەدا کە ئەنجامدەری تاوانەكە بزانێت كێ‌ سەر بەكۆمەڵەیەكە.

قۆناغەکانی جینۆساید، لەدیدی گریگۆری ستانتون سەرۆکی جینۆساید ووچ( Genocide Watch):

لە ساڵی ١٩٩٦ دا، گرێگۆری ستانتۆن لێپرسراوی «چاودێری جینۆساید» نووسراوێکی کورتی پێشکەش کرد بە وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکان بە ناویشانی «ھەشت قۆناغەکەی کۆمەڵکوژی».لەو نووسراوەدا پێشنیاری دەکرد کە کۆمەڵکوژی بە ھەشت قۆناغ ڕوودەدات کە چاوەڕوانکراوە بەڵام زۆر سەختە ڕێگریکردن لێی. دواتر لە ساڵی ٢٠١٢ دا، ھەواڵ بڵاوبۆوە کە ستانتۆن بە فەرمی دوو قۆناغی تریش بۆ بیردۆزەکەی زیاد دەکات کە (جیاکاری کردن و چەوساندنەوە)یە و بیردۆزی کۆمەڵکوژی دەبێت بە ١٠ قۆناغ:

1. پۆلێنکردن: مرۆڤەکان دابەش دەکەن بەسەر “ئێمە و ئەوان”. “رێوشوێنی سەرەکی خۆپارێزی لەم قۆناغە سەرەتاییەدا پەرەپێدانی دامەزراوە گشتگیرەکانە کە لە دابەشبوونەکان تێدەپەڕن.”

٢. هێماسازی:”کاتێک لەگەڵ ڕق وکینە تێکەڵ دەکرێت، ڕەنگە هێماکان بە زۆر بەسەر ئەندامانی نائامادەی گروپەکان بسەپێنرێن.”بۆ بەرەنگاربوونەوەی هێماسازی، دەتوانرێت هێماکانی ڕق لە ڕووی یاساییەوە قەدەغە بکرێن هەروەک چۆن قسەی ڕق لێبوونەوە”.

3. جیاکاری: “یاسا یان دەسەڵاتی کولتووری گروپەکان لە مافە مەدەنییە تەواوەکان دوور دەخاتەوە: یاسای جیاکاری یان ئاپارتاید، ڕەتکردنەوەی مافی دەنگدان”. “دەرکردن و جێبەجێکردنی یاساکانی قەدەغەکردنی جیاکاری. هاووڵاتیبوونی تەواو و مافی دەنگدان بۆ هەموو گروپەکان.”

4. بە مرۆڤ هەژمار نەکردن: ( لە مرۆڤایەتی خستن) “گرووپێک ئینکاری مرۆڤ بوونی گروپەکەی تر دەکات. ئەندامانی ئەو گروپە یەکسان دەکرێن لەگەڵ ئاژەڵ، مێروو، یان نەخۆشی.” دەشڵێت: “پێویستە سەرکردە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان ئیدانەی بەکارهێنانی قسەی ڕقاوی بکەن و لەڕووی کولتوورییەوە بیکەنە جێی قبوڵنەکردن. پێویستە ئەو سەرکردانەی هاندەری جینۆسایدن، گەشتە نێودەوڵەتییەکانیان قەدەغە بکرێن و دارایی دەرەکییان بەستراوەتەوە”.

5. ڕێکخستن: “جینۆساید هەمیشە ڕێکخراوە زۆرجار یەکە تایبەتەکانی سوپای یان میلیشیاکان ڕاهێنانیان پێدەکرێت و چەکدار دەکرێن.” “پێویستە نەتەوە یەکگرتووەکان گەمارۆی چەک بەسەر حکومەت و هاوڵاتیانی ئەو وڵاتانەدا بسەپێنێت کە بەشدارن لە کۆمەڵکوژییە جینۆسایدییەکان، و کۆمیسیۆن دروستبکات بۆ لێکۆڵینەوە لە پێشێلکارییەکان”.

6. جەمسەرگیری: “گرووپە رەگەزپەرستەکان پڕوپاگەندەی جەمسەرگیری پەخش دەکەن.” “ڕەنگە خۆپاراستن بە مانای پاراستنی ئاسایش بێت بۆسەرکردە میانڕەوەکان یان هاوکاریکردنی گروپەکانی مافی مرۆڤ، پێویستە بە سزا نێودەوڵەتییەکان دژایەتی کودەتاکانی دەوڵەت لەلایەن توندڕەوەکانەوە بکرێت.”

7. ئامادەکاری :”قوربانییەکان بەهۆی ناسنامەی نەتەوەیی یان ئایینییەوە دەناسرێنەوە و جیا دەکرێنەوە.” “لەم قۆناغەدا دەبێت باری نائاسایی جینۆساید ڕابگەیەنرێت.”

8. گۆشەگیری: “دەستبەسەرداگرتن، ئاوارەکردنی زۆرەملێ، گێتۆ، ئۆردوگای کۆکردنەوە”. “هاوکاری ڕاستەوخۆ بۆ گروپە قوربانیەکان، سزای ئامانجدار لەدژی گۆشەگیرکراوان، کۆکردنەوەی هاوکاری مرۆیی یان دەستێوەردان، پاراستنی پەنابەران”.

9. قڕکردن: “بکوژەکان چونکە باوەڕیان بەوە نییە قوربانییەکانیان مرۆڤ بن”. “لەم قۆناغەدا تەنها دەستێوەردانی چەکداری خێرا و سەرسەختانە دەتوانێت جینۆساید بوەستێنێت. پێویستە ناوچەی سەلامەتی ڕاستەقینە یان ڕێڕەوی هەڵهاتنی پەنابەران بە پاراستنی نێودەوڵەتی چەکداری قورس دابمەزرێنرێت.”

10. ئینکاری: “تاوانباران کە ڕەتیدەکەنەوە کە هیچ تاوانێکیان ئەنجامدابێت.” “وەڵامی ئینکاری سزادانی دادگای نێودەوڵەتی یان دادگا نیشتمانییەکانە”.