مێژووی زارەکی جینۆسایدی ئەنفال لە قەڵای نۆگرە سەلمان- 1988

مێژووی زارەکی جینۆسایدی ئەنفال لە قەڵای نوگرە سلمان – 1988

مێژووی زارەکی شێوازێکی لێکۆڵینەوەیە کە بە شێوەی زارەکی لە شایەتحاڵ کەڵک وەردەگرێت بۆ تۆمارکردن و شیکردنەوەی ڕووداوەکان و ئەو ئەزموونەی تێیدا ژیاوەن. ئەم شێوازە بە تایبەتی لەو توێژینەوەیەدا بەنرخە کە بەدوای تێگەیشتنێکی قووڵتر لە ئەزموونەکانی مرۆڤدا دەگەڕێن، لەوانەش ڕووداوە مێژووییەکان کە تۆماری نووسراوی پێویستیان بۆ نییە. مێژووی زارەکی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پڕکردنەوەی بۆشاییەکانی مێژووی نووسراو و نیشاندانی ڕەهەندە مرۆییەکانی مێژوو. یادەوەری تاڵەکانی ڕزگاربووانی جینۆساید و ئەوەی بەسەریان هاتووە لە ئازار و ئەشکنجەی دڕندانە کۆتایی نایەت، بۆیە ئاشکراکردنی تاوانەکان بە پشتبەستن بە شاید حاڵ و بەڵگەنامە و بۆ هێنانە بەرچاوی جیهان بۆ داکۆکیکردن لە دادپەروەری بەردەوامبوون، شتێکی بنەڕەتییە. ئەوەی لێرەدا دەیبینن، لەسەر بنەمای چاوپێکەوتنی بەرفراوان لە 2006-2009 لەگەڵ ڕزگاربووانی جینۆسایدی ئەنفالکردنی کورد لە عێراق (کوردستانی باشوور)، کە لەلایەن دەوڵەتی عێراق لە سەردەمی ڕژێمی بەعس بە سەرۆکایەتی سەدام حوسێنەوە ئەنجامدرا. ئەوان لە قەڵای نۆگرە سەلمان لە باشووری عێراق، لە پارێزگای موسەنا قەزای سەلمان لە بیابانی سەماوە زیندانی کراون. پێش هەڵمەتی ئەنفال زۆربەیان دانیشتووی گوندەکان بوون و خەریکی ژیانی کشتوکاڵی و ئاژڵداری بوون.

ئەم ڕزگاربووانە شایدحاڵی زۆر چیرۆکە تاوانن کە لە کاتی شاڵاوەکانی ئەنفال لە ساڵی 1988دوای ئەوەی گوندەکانیان وێران کراو سوتێندرا، بە زۆرەملێ دەستگیرکران بەبێ گوێدانە ڕەگەز، تەمەن، ئایین. زۆربەی ئەوانەی دەستبەسەر کران  پێکهاتەی خێزانی بوون لە پیاوانی بەتەمەن و گەنج، ژن و منداڵ کە لە کوردستان بۆ دوورترین ناوچەکانی عێراق گواستراونەوەو لەسەر لێورای گۆرەبەکۆمەڵەکان رمی کران و بەنیوە زیندوویی لە گۆڕە بەکۆمەڵەکاندا نێژران. ئەوانی دیکەش ڕەوانەی کەمپ و قەڵا سەربازییەکان کران و ئەشکەنجە و ئازار دراوەن تا مردن. لەم ئۆپەراسیۆنەدا 4500 گوند و دە ناوەندی کارگێڕی وەک شارۆچکە و قەزا و قایمقامیەت خاپور و وێران کران.

لە ماوەی ساڵانی 1983- 1988، بە تایبەتی لە شاڵاوەکانی ئەنفالی 285 جار چەکی کیمیایی دژ بە گەلی کورد بەکارهێنرا، کە کیمیابارانی شێخ وەسان و بالیسان و گۆپتەپە و عسکەر و برجینی و سێوسینان و هەڵەبجە لە نموونە هەرە دیارەکانن. 

شاڵاوەکانی ئەنفال کە بە 8 قۆناغ لە سەرانسەری کوردستان ئەنجام دراون، 182هەزار کورد  جینۆساید و زیندە بەچاڵکران. ئەمە جگە لە شایدحاڵ و بەڵگەنامەکان، رێکخراوی میدل ئێست ووچ  لە ساڵی (1992) ڕاپۆرتێکی ورددا بە ناوی “جینۆساید لە عێراق-پەلاماری ئەنفال بۆ سەر کورد” ئاماژەی بە بابەتە کردووە.

قەڵای نوگرە سلمان

قەڵای نوگرە سەلمان یەكێك لە كۆنترین و سامناكترین بەندیخانەكانی عێراقە كە لە ناحیەی سلمان سەر بە قەزای سماوە و پارێزگای موسەنایە و نزیك لە سنوری عەرەبستانی سعودیایە ،نوگرە سەلمان كە بە عەرەبی (نقرة السلمان یا نكرة السلمان)ە كە لە زاراوەی عەرەبی ناوچەكە بە مانای (چاڵی سلمان)ە، لە ناحیەی سەلمان لە بیابانی سەماوە دوو بەندیخانە هەبووە كە بە نوگرە سەلمانی كۆن و نوێ‌ یان ژمارە یەك و ژمارە دوو ناسراون. كە یەكەمیان لە بیستەكانی سەدەی رابردوو لە لایەن هێزەكانی بریتانی لەم ناوچەیە وەك شوێنێكی دورە دەست و مەنفا بۆ كونترۆڵ كردنی سنورەكان لە قاچاغ و بەرهەڵەستكاران و نەیاران دروست كرا و ئەوەی دووەمیش لە لایەن حكومەتی عێراق لە سەر یەكێك لە گردەكانی سلمان كە لەوەی یەكەم زۆر گەورەتر و سامناكتر بوو دروست كرا كە لێرەدا باسیان دەكەین.
بە پێی زانیارییەكان، قەڵای نوگرە سەلمان لە باشووری رۆژئاوای بیابانی سماوەیە و لە سەردەمی پاشایەتی عێراق لە سەر پێشنیاری (ژنراڵ جون باكوت گلوب)ی بریتانی ناسراو بە ( گلۆب پاشا وابو حنیچ) وەك یەكەم بەرێوبەرایەتی ئەمن لە باشووری عێراق دروستكراوە و لە قەڵایەكی 2 نهۆمی دوو بورجی چاودێری پێكهاتبووە كە بۆ كاروباری ئەمنی ناوچەكە و شەرو پێكدادانی عەشایرەكان سودی لێوەردەگیرا، لە پاش زیادبوونی بەندكراوەكان لە نیوان ساڵانی 1941 تا 1948 كرا بە بەندیخانەی نوگرە سەلمان و دواتریش لە ساڵی 1953 (10) هۆلی 36 بە 5 مەتریان لە شێوەی شەمەندەفەر لە ناو حەوشەكە زیاد كرد هەر وەك ئەو شەمەندەفەرانەی مەرگ كە خەڵكیان پێ‌ رەوانەی نوگرەسەلمان دەكردن ،كە بە شەمەندەفەری مەرگ لە بەندیخانەكە و لە لایەن پاسەوانانی قەڵاكە ناسرا بوو لە دوای دروست كردنی هۆلەكان بە پێی ووتەی خەڵكی ناوچەكە بە لێشاو خەڵكیان رەوانەی نوگرە سلمان دەكرد كە چارەنووسی زۆربەیان تاكو ئیستا نادیارە . بروانە وێنەی خوارەوە.

لە ساڵی 1975 تاكو 10 كانوونی دووەم 1983 قەڵای نوێی نوگرە سەلمان لە دوو نهۆم و چوار بورجی چاودێری دروست كرا، دیزاینی قەڵاكە نەك بۆ بەندیخانە بڵكو بۆ پۆلیسی بیابان و سەرسنور دروستكرا بوو و دواتر بوو بە بەندیخانەیەك كە دەرباز بوون لێی زیاتر لە خەون دەچوو. بروانە وێنەی خوارەوە.

هۆکاری ناونانی “نوگرە سلمان” بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە لە ناوچە نزمەکانی ناوچەی سەلمان دروستکراوە، کە دەکەوێتە نێوان بیابانی نەجد و هەفەر و ئەلبەتین و بیابانی سەماوە، کە جگە لە بەدەوی کۆچەر و قاچاخچییەکان زەحمەتە بدۆزرێتەوە.

ئەلفرێد سمعان، پارێزەر و سکرتێری گشتی یەکێتی نووسەران، ئاشکرای دەکات کە بەرپرسی “قاوشی ژمارە 10” بووە، کە کۆمەڵێک شاعیر و هونەرمەندی تێدابووە (قاوش وشەیەکە لە زینداندا لەبری هۆڵ بەکاردێت). سمعان باس لەوە دەکات کە چۆن “دەستنەگەیشتن بە سەلمان و دوورییەکەی لە ناوچە دانیشتووەکان هەستی کۆتایی و بێهیوایی دەچێنێت”.

هەڵبژاردنی ئەم ناوچەیە بەڕێکەوت نەبووە. دەربەدەرییە لە بیابانێکی بێکۆتادا کە بە تەپۆڵکەی خۆڵ و بەردی زەق و رەق ناسراوە. نزیکترین ناوچەی نیشتەجێبوون زیاتر لە 200کم لێیەوە دوورە. بۆیە هەر جۆرە هەڵهاتنێک لە زیندان مەحاڵە، بە تایبەت کە ئاژەڵە نێچیرەکانی وەک گورگ و هیناس و سەگی کێوی شەو و ڕۆژ لەم ناوچانەدا دەسوڕێنەوە، لە دەوروپشتی قەڵاكە گۆری بە کۆمەڵ و تاکی لێیە كە هەموو ئەوانەی بە ئازار و ئەشكنجە و برسیەتی و نەخۆشی جۆراجور و سامناكی بەربڵاوی ناوچەیی كە تیدا بەردەوام بەدی كراوە گیانیان لە دەست داوە بە تاك و بەكۆمەڵ لەوەێ‌ نێژراون، كە لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراق و رووخانی رژێمی دیكتاتوری بەعس چەندین گۆری بەكۆمەڵ لەنزیك سەماوە لە پارێزگای موسنی دۆزرانەوە ،ئەم گۆرە بەكۆمەڵانە دەكەونە دەرەوەی شاری سەماوە، واتا لەقوڵایی بیاباندان‌و بەرەو نوگرە سەلمان شۆردەبنەوە كە ( 8 )كم بە دەستە چەپی لای ڕێگای سەماوە – نوگرە سەلماندایە بەپیی ئەو وێنانەی لەبەردەستدا بوون 15 -20 چاڵ هەیە بەتەنیشت یەكەوە، قۆڵایی چاڵەكانیش 60تا 70 سانتیمەترن تیمە پشكنەرەكە وایان خەملاند كە نزیكەی 1500 تەرمی كەسی تێدابێت‌و بەپێی بەڵگە‌وقسەی شایەتحاڵەكانیش دەردەكەوێت كەمێژووی گولەبارانكردنیان بگەڕێتەوە بۆساڵانی 1988 ودوو لەسەر سێی ژن و منداڵن کە گەنج و 10 كۆرپەی شیرەخوری تێدایە ،تیمە پشكنەرەكان تەنها دوو چاڵیان هەڵدابووەوە بەمەبەستی پشكنین تایبەتی بۆ دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق دوو لە گۆرەکان هەڵدرانەوە دواتریش 365 تەرمەكە كە تایبەت بە گۆرەبەكۆمەڵی سەماوە و حەزربوون لە لایەن دادگای باڵای تاوانەكان درایە وەزارەتی کاروباری شەهیدان و ئەنفالکراوان لە مانگی 4 ی ساڵی 2006 گەراندرایەوە بۆ هەولیر و لە مانگی 11\2007 لە مەراسێمێك لە دوكان بەخاك سێپێردرانەوە ئەوانەی تریش تا وەكو ئیستا سەریان هەڵندراوەتەوە یان نەدۆزراینەوە .
بەندیخانەی قەڵای نوگرە سەلمان بە درێژایی مێژوو تایبەت بووە بە هەموو ئەو كەسانەی بەهەرەشە بۆ سەر ئەمنی نەتەوەیی دیكتاتورەكان لە قەڵەم دراون ،یەكەم كاروان كە رەوانەی بەندیخانەی نوگرە سەلمان كراوە لە حەوت كەس پێك هاتووە كە بەناو بانگترینیان مەحمەد صالح بحر العلوم گەورە شاعێری عێراقی بووە كە لە ساڵی 1941 بەند كران.
لە گرنگترین بەندكراوەكانی گەلی كوردستان لە قەڵای نوگرە سەلمان كە سەدان جۆرە تاوانیان بەرامبەر ئەنجامدرا. وەک كوردە فەیلییەكان لەساڵانی 1980- 1990و بارزانییەكان لە 1983 و ئەنفالكراوەكان لە ساڵی 1988 و ئاوارە گەراوەكانی كیمیابارانی هەڵەبجە لە ووڵاتی ئێران لە هەمان ساڵ بووە و جگە لە وانەش بەندكردنی جووكانی عێراق و ئەندامانی حیزبی شیوعی عێراقی و حیزبی دەعوەی ئیسلامی و كەسایەتی سیاسی و روشنبیر و نوسەری عێراقی و كوردستانی كە گرنگترینیان مەحمەد جمیل رۆژبەیانی نوسەر و میژوو نووسی كورد و شاعیری عێراقی موزەفەر نەواب ە.
سەبارەت بەندیخانەی قەڵای نوگرە سەلمان گەر بمانەوێت بە بەراوەردیك سەربازگەی تۆبزاوا وەك یەكەم ویستگەی ئەنفال وجیاكردنەوەی نێر ومێ‌ گەنج و پیر دەست نیشان بكەین ئەوە نوگرە سەلمان بە ویستگەی كۆتایی ئەنفال دادەنرێت ، لێردەا دەتوانین بە پێی بەڵگەنامەكاندا بڵیین سەرجەم بەندییەكان زۆربەی ئەو كەسانەی لە شاڵاوەكانی ئەنفالی یەكەم و دووەم و سێیەم و بەشێك لە چوارەمیش، یەكەمجار ئەوانەی كەلەناوەڕاستی نیسانی 1988دا گەیشتن هەزاران گیراوی گوندەكانی قەرەداغ‌و گەرمیان بوون، پاشان لەسەرەتای مانگی مایسدا ژمارەیەكی لەوە كەمتر لەخەڵكی دۆڵی زێی بچووكەوە گەیشتبوون،. لەدوایدا كە كۆتایی مانگی هاوین بوو چەندین پاس ژن‌و منداڵی خوارووی گەرمیانیان لە بەندینخانەی دووبزەوە هێنا، هەروەها سەدان كەسی گەڕاوە لە ئاوارەكانی كیمیابارانی هەڵەبجە پێش كۆتایی هاتنی شاڵاوەكانی ئەنفالی كۆتایی لە كاتی گەرانەوە لە سەر سنور دەسگیرو بۆ نۆگرە سەلمان رەوانە كران.

شایدحاڵەکان لە نوگرە سەلمان

لە بەندیخانەی نوگرە سەلمان بەندییەكان لە رووی جەستەیی و رۆحی بەرەو مردن دەچوون، راستتر نوگرەسەلمان دۆزەخێك بووە بەخۆیەوە ،زۆرجار كە باس لە نوگرە سەلمان دەكرێت بە كەمپێك بۆ بە ساڵاچووەكاندا ناوزەد كراوە، بەڵام كاتێك سەیری بەڵگەنامەكاندا دەكەین دەبینین لە كۆرپەلەی شیرە خۆری چوار هەیڤی ومنداڵی 5-12 ساڵان و گەنج و پیر و ژن و پیاو هەمووی تێدایە .
قەڵای نوگرە سەلمان ئەو شوێنەیە بە پێی زانیارییەكان و بەڵگەكان و وتەی شاید حاڵەكان لەسەر دەرگای چوونەژوورەوە نووسراوە” ئەوەی لێرەدا چووە ژورەوە هەموو شتێكی بەسەر دێ و لێی دەرباز نابێت”.
لێرەدا باسی قوربانیانی نوگرە سەلمان دەكەم كە بەشێكی ئەو چاوپێكەوتنانەی كە لەگەڵ شایدعەیانەكانی گەراوە لە سەفەری مەرگ ئەنجامم داوە و بەشێكی باسی ناوەرۆكی بەڵگەنامانە دەكەم كە ناوی قوربانیان و هۆكاری مردنیان تێدایە. لە هەموو بەڵگەكان لە بەشی پیشە بەپێ‌ رەگەز و تەمەن نووسراوە” ( ژن یان پیاو یان منداڵی دەستبەسەرداگیراو)” واتە”زیندانی”، لەبەشی ئاین نووسراوە”ئیسلام”، لەبەشی شوناسی ناسنامەدا نووسراوە”عێراقی”، جا وەرە ئیسلام بی و عێراقی بی، ناوی عەمەلیاتی قڕكردن و لەناو بردنیشت ئەنفالی سۆرەتی هەشتەمی قۆرئان بێت ، ئەوەش ئەوەمان بۆ رووندەكاتەوە مەبەست وسیاسەتی نیزامی دەسەڵاتدارانی بەعسی عەرەبی شۆڤێنیی لە جینۆساید كردنمان تەنیا لەبەر” كورد بوون”مان بووە.

 بەڵگەنامەكانی ئەنفالکراوانی قەڵای نوگرەسلمان كە یەكێك لە ترسناكترین قەڵا سەربازییەكانی رژیمی بەعسی روخاو بووە كە دەكەوێتە باشووری عێراق لە سنوری پارێزگای موسەننا (المثنی) لە قەزای سەلمانە، بە پێی بەڵگەنامەكان ئازار و ئەشكنجەدان لە زیندانی نوگرە سەلمان تا رادەی كوشتن بووە ئەمە جگە لە زیندە بە چاڵكردنی بە كۆمەڵی خەڵكەكە ، لەم بەڵگەنامانە هۆكاری مردنی نێر و مێ‌ ،گەورەو گچكە وا نوسراوە” راوەستانی كتوپری سووری خوێن لە ئەنجامی خوین لەبەرچوونی ناوهەناو(نةزیف داخلی) و راوەستانی مێشك(جلتە دماغیة) “.
 ئەم بەڵگەنامانە لە بنكەی تەندروستی قەزای سلمان دەرچووە ناوی هەواڵهێنی مردنەكە بۆ هەر هەمووی نووسراوە “ئەفسەری ئەمنی قەڵای سلمان” ،هەروەها لە بەشی پەیوەندی بە مردوەكەدا نوسراوە” دەست بەسەردا گیراو لەلای” ، ئەم بەڵگانە لە لایەن پزیشكێك بە ناوی سمیر ودیع شاكر ئیمزا كراوە و بەڵگەنامەی وەفاتیان بۆ دروست كراوە  هەر هەمووی بەپێی نووسراوی فەرمی قەڵای نوگرەسەلمان بە ژمارەی و رێكەوتی جوراجور بە ئیمزای ئەفسەری ئەمنی قەڵا نێردراوە لە زۆربەی نوسراوەكاندا واهاتووە” بۆ ئاگاداریتان مردووەكە هیچ بەڵگەنامەیەكی فەرمی نیە و ئەم بەڵگەنامانەش لە سەر داوای ئەفسەری ئەمنی قەڵای سلمان رێك خراوە نابێت بە هیچ كەسێك بدرێت ”

ئەمەش بیروكلتوری توندوتیژی و پاوانخوازی عەرەب بەتایبەتی سیاسەت و نیزام دەسەڵاتدارانی عەرەبی بەعسی عێراقی شۆڤێنیە لە جینۆساید كردنمان بەس لەبەر” كورد بوون” چونكە لە ئایدۆلۆژیەتی ڕژێمی بەعس هەموو ئەو نەتەوانەی كە لە ناو خاكی عەرەبدا دەژین بیانین و هیچ مافێكیشان ناكەوێت، ئەم بۆچون و تێڕوانینە شۆفینستیە لەمەڕ كێشەی كەمە نەتەوەكان زۆر ڕوون و ئاشكرا لەبیروڕایان دەردەكەوێت .

  
یەكێك لە رزگاربووانی نوگرەسەلمان تا رۆژی بەر بوونی 520 كەسی ژماردووە كە لە ژێر ئەشكنجەدا گیانیان لە دەست داوەو بە پێی ووتەی كارمەندانی بنكەكە ئەوان بەس بەڵگەنامەی وەفاتیان بۆ قوربانیان  بە ناوی ئەو كەسانەی دروست كردوە  كە بە نووسراو بۆیان هاتووە بەڵام هەرگیز تەرمەکانیان نەهاتووتە لایان لە بنکە تەروستیەکە.

 مام نوری شاید عەیانیكی دەربازبووی ئەنفال دەڵێت” لە نوگرە سەلمان دوو عەرەبانەی شكاوی لێ‌ بوو،عەرەبانەی دەستی یەك تایە، ئەو كەسانەی دەمردن لە سەر ئەو عەربانە دایان دەنا، جار هەبوو  بەیانیان كە هەڵدەستاین 6 مەیتیان  لەسەر دانا بوو. هێندێكیان ئەوندە مابوونەوە بۆگەن ببوون، زۆر جارمەیتەكان بەردەبونەوە، خاكەنازێك و باڵتەیەكی شكاومان لا بوو خۆڵەكەش زۆر رەق بوو هەڵنەدەكەندرا ئەوە ناشتن نەبوو، فرێدان بوو، چونكە تۆزێك خۆڵمان دەكرد بە سەریاندا و دوای ئێمە سەگ مەیتەكانی دەخوارد. چونكە سەگی بەرەڵای زۆر لێ‌ بوو.
مام نوری لە بەردەوامی قسەكانی وا باسی قەڵای نوگرە سلمان دەكات و دەڵێت “نوگرە سەلمان دۆزخێك بوو دەگووت رۆژی حشرە لە نوگرە سەلمان زۆرمان برسی و تینوو بوو چونكە لەماوەی شەو و رۆژێكدا هیچیان نەداینێ‌، كابرایەك (حمە صدقی) ناوو بوو خەڵكی (دارەختیار) بوو هاواری كرد ووتی نانمان بەنێ‌ وا لەبرسا مردین هاتن زۆریان لێدا بەس لەبەر ئەوەی داوای نان و ئاوی كرد، لە نوگرەسەلمان لە سەر قاپیەكانی نووسرابوو (ویل)* ، قاعەكان زۆر پیس بوون، بە سەدان كەس زیاتر لە قاعەكاندا بوون ، جێگای خەوتنمان نەبوو لە سەر لاتەنیشت ئەخەوتین،  ژەمی سەمونێكی گەنمەشامی لەگەڵ یەك تۆز ئاودا ، ئەوشەش مانگە دەممان لە هیچ چێشتێك نەدا جگە لەو سەمون و ئاو، سێ‌ مانگ بوو گیرا بووین وتیان شوتیتان بۆ دێنین ناردیان بۆ سەماوە بۆ شووتی، شووتیان هێنا هەر قاعەو دوو كەسیان بانگ كرد تاكو دابەشی بكەن بە سەرماندا، شەو رۆژێك ئەو پیاوانەیان هیناو برد، شووتیەكان بۆگەنیان كردبوو، یەكی قاژێكیان داینێ‌ زۆر كەس هەر نەی خوارد فرێیان دا منیش فرێم دا زۆر پیس بوو”.
  لە بەشێكی تری قسەكانی ئەو شایدعەیانە دەلێت “لە وانەی كە مردن ئافرەتێك بوو ناوی (فاتمە محمد*) كە ئامۆزای خێزانەكەی من بوو خەڵكی (ئاغجەلەر) بوو، رۆژێك تێنویەتی تەنگی پێ‌ هەڵچنی بوو بەبێ‌ ئێزن چوو لە حەوشەكەدا ئاو بهێنێت تەنكەرێكیان لەوەێ‌ دانا بوو، هەر تا دەستی برد بۆ ئاوەكە سەربازێک  یەك بە هەموو تینی خۆی شیشێكی كێشا بوو بە پشتیدا و تا هێنامانە ژورەوە مرد. (هەر بۆ زانیاری یەكێك لە بەڵگەنامەكان بەناوی فاتمە محمد)ە.
دواتر ووتی” هەر خەڵكی گوندەكەی ئیمە نزیكەی10 كەس مردن. ئینجا ئەوەی داوای نان یان ئاوی بكردایە لە كاتی سەمون دابەش كردندا دەیان گرت و سەرەوخواریان دەكرد بەدار هەڵیاندەواسی و پەڕۆیان لە بەر لوتیان دەسوتاند.
لە چاوپێكەوتنێكی تر كە لەگەڵ شایدعەیانێكی رزگاربووی نوگرە سەلمان بەناوی مام جبار ئەنجامم داوە لە بارەی حەجاج پرسیارم لێكرد؟ ووتی”بەرێوەبەری سجنەكە ناوی (عەجاج یا حەجاج) بوو ، پێم ووت وابزانم ئەو كەسە عایدی ئەمن و ئیستخبارات بوو و لەبەر دڵرقی ئەو نازناوەیان داوەتە ، ووتی نازانم بەڵام هەرچی ئازارو و ئەشكنجەدان و شتی خراپ بوو بە ئەمری ئەو بوو ،حەجاج هەر بە دەستی خۆی لە بەر چاوی ئیمە حەوت كەسی بەدار كوشت ،لە قاعەكان دەگەرا لە حەرەساكانی دەپرسی ئەو ژن و منداڵانە هەموویان پێشمەرگەن؟! حەرەسەكانیش لە وەڵامدا دەیانووت” بەڵێ‌ هەموویان پێشمەرگە وتاوانبار وخیانەتكارن جا بەدەم پێكەنینەوە دەهات و سووكایەتی بە ئافرەتەكان دەكرد و ئەو ئافرەتانەی سكیان هەبا بە سۆندە لە سكی دەدا دەیگوت مادام ئەوانە كوردن و خیانەتكارن نابێ‌ بێمێنن”، لەبەشێكی تری قسەكانی لە بارەی ئافرەتەكان دەلێت” هەر ئافرەتێكیان بانگ دەكرد ئەگەر هاتەباوە ناو قاعەكە كزو مات دەبوو ئەگەر نەهاتباوە ئەوە كەس نەی دەزانی چییان لێ‌ بە سەر دەهات، پرسیم ئەی ئافرەتەكان هیچیان نەدەگووت ووتی بە دایك و خۆشك یان پیرەژنانەكانیان دەووت  كە دەستدرێژیان لەگەڵ كردوون ئەوانیش بۆ ئیمەیان باس دەكرد بەڵام دەسەڵاتمان نەبوو ،ئەی هاوار چیمان كردەبا بە خوا قەت بیرم ناچیتەوە ئەی ئەو هەموو كچ و كۆر گەنجەیان چ لێ‌ كرد بۆ كوێیان بردن؟!!… 
لە بەشێكی تری قسەكانی ئەو شایدعەیانە دەلێت ” یەكێك لە ئازارو ئەشكنجانەی حەجاج دڵی زۆر پێ‌ خۆش دەبوو ئەوە بوو نیوەرۆیان لەم گەرمایە ئەیان هێناینە دەرەوە بۆ بەر خۆرەكە سەعات و نیوێك لەو بەر خۆرە گەرمە دەبو سەیری خۆرەكە بكەین ئەوەی تەماشای نەكردایە لێیان ئەدا،ئەوە تەعزیبێكی زۆر قورس بوو بۆ ئیمە چونكە تەمووز بوو گەرمایەكی زۆر بەتین بوو. ئێمەش ئەو تاقەتەمان نەمابوو، خەڵك هەبوو ئەبورایەوە هەبوو لەو تەعزیبدانەدا دەمرد و ئیمەش هەر بە مەیتی دەمانبردنە ژوورەوە.                                             
شایدعەیانێكی تری نوگرە سەلمان بە ناوی ئامینە دەڵێت “پاش چوار مانگ نۆگرە سەلمان نەخۆشەیەكی تێكەوت شەوی وا هەبوو (30- 40)كەس دەمرد. هەموو ئەوانەی دەمردن لەشیان رەش و رەق دەبون بە جۆرێكی سەیر باریك بەنیس دەبوون كەس نەیدەناسینەوە، هەموشی لەبەر پیسی و بێ‌ خواردنی بوو، لە ماوەی ئەو شەش مانگەدا یەك كەس خۆینەشۆری .                                                                     
 لیلا ئەو كچەی لەكاتی ئەنفالكردنیان تەمەنی سێزدە ساڵان بوو و ماوەی شەش مانگ لەگەڵ دایكی لە نوگرە سەلمان زیندانی بووە ئەو دەلێت” كۆمەلێك كۆر و كچی گەنج بووین هەموو بەیانیان تاكو ئیوارە ئاودەستەكانیان پێ‌خاوین دەكردین كە حەوت ئاودەست بوون ، شەشیان بە چیمەنتۆ سەب كرا بوو، ئەوەی حەوتەم كراوە بوو ئیمە دەبا هەموو رۆژێك هەموو ئەو پیسایی شەش ئاودەستەكانمان بردبا و لە ئاودەستی حەوتەم بەتاڵمان كردەبا كە پیرەمێردەكان دەیانووت هەمووی دەرژێتە ژێرزەمینێك (مەنهۆڵێكی گەورە) كە بەردەوام بەندیەكان تیدا ئەشكنجە دراوەن، ئەمە تەعزیبێكی زۆر قۆرس بوو ئیستاش پێستی جەستەم لەبەر ئەو پیساییە تووشی جۆریك لە نەخۆشیەكانی پێست بووە ، كە تەماشای جەستەم كرد زۆر بێتاقەتی كردم هەموو جەستەی پەڵە پەڵە ببوو،

مام ئەحمەدی گەراوەی نوگرەسەلمانیش دەلێت “ماوەی هەفتەیەك  بە ئەمری حەجاج لە ژێر زەمینێك  ئەشكنجەدرام جێگایەك بوو كە بەردەوام پیسایی تیدا دەرژا لە سەر ئەوەی ووتم ئیوە خواتان نیە بۆ وا لەم ژن و منداڵان دەكەن .
لە بەشێكی تری قسەكانی مام ئەحمەد ووتی” حەجاج لە سەر نوێژ و رۆژو گرتن خەڵكی فەلاقە دەكرد ودەیگووت نابێ‌ كەس لێرە نوێژ بكات و( مەمنوعە سوجدە بۆ خوا بەرن دەبی هەمووتان سوجدە بۆ من بەرن ) هەورەها ئەو دەڵێت رۆژیك خەریكی نوێژ كردن بووم لەناكاو قامچییەك بە سەرم كەوت بریسكە لە چاوم هەستا و كەوتمە سەر ئەرز حەجاج ووتی جارێكی تر سەروخوار بەدار هەڵت دەواسم و پەرۆ لە ژێر لووتت دەسووتێنم ئەگەر سوجدە بۆ خوا بەری.
شاید عەیانێكی تر بە ناوی فاتیمە دەلێت “ئاوی نوگرە سەلمان زۆر پیسبوو، سوێر و تاڵ و پر لە وردە شت بوو، پر بوو لە مردن خەڵكەكە لە ناچاری و تێنوێەتی دەیخواردەوە و دواتر پێ‌ی دەمرد، شەوێك 100 كەس زیانر پێكەوە مردن مێرد وكۆرەكەی منیشی تیدا بوو وەك شێتم لێ‌ هاتبوو تا بەیانی باوەشم پییان كرد ولەسەریان گریام ،بەیانی لاشەی مردووەكانیان برد بۆ دەرەوەی قەڵا خەفەتم دەخوارد دەبێ‌ سەگ بەرەڵاكانی نوگرە چییان لەم مەیتانە كردەبێت، پاش چەند رۆژێك زانیمان ئەو رۆژە چوونكە ژمارەی مردووەكان زۆر بووە حەفارەیان هیناوەو هەموویانیان پێكەوە خستووتە ژێر خۆڵەوە بەم خەبەرە تۆزێك دڵم خۆش بوو كە خاك بە نسیبیان بوو”.
عەدالەت تالەبانی شایدعەیانێكی دەربازبووی نوگرە سەلمانە لەبەشێكی كتێبەكەی بەناوی”ئەنفال ونهێنییەكانیدا”دەلێت” لەكاتی ئازاردانی جەستەی ئەوا بە نوێترین شێوەی ئازاردان  بەندییەكانیان دەكوتا، بۆ نموونە (بوتڵە شوشەیەكی ئارەق یان بیرەیان لەنیوەڕا دەشكاند ئیتر ئەوەی  دەمایەوە وەكو پەنجەی دەست تیژ بوون، بەندییەكانیان ناچار دەكرد لەسەری دابنیشن‌و زۆربە توندیش دەستیان دەنابەسەرشانیان بۆ ئەوەی ئەو شوشەشكاوە بچێتە ناوگیانیان، ئینجا خوێن وەكو جۆگای ئاو لەلەشیاندا  دەچۆڕاوەو هیچ چارەسەر‌و دەرمانێكیش نەبوو، جاری واش هەبوو ئامێری سێكسی جهاز التناسلی پیاوەكاینان  بەپلایز دەكوشی تالە هۆش خۆیان دەچوون.
 لە بەشێكی تردا دەڵێت “لە چرقەی  گەرمای هاویندا رۆژانە یەك دوو ئافرەتیان ئەهێنا دەرەوە و بە عەمودەكانی ناو حەوشەی بەندیخانەكە هەر لە بەیانی تاكو نیوەرۆ ئەیانبەستنەوە هەتا ئەبورانەوەو نەدەبوایە كەسیش نزیكیان بكەوێتەوە شەوانیش كە سەربازەكان سەرخۆش دەبوون بە زۆری لولەی چەك و لە ژێر هەڕەشەدا گۆرانیان پێ دەگوتن و هەڵپەڕكێیان پێ‌ دەكردن .   
مام نوری لە بەشێكی تری بەسەرهاتەكەی دەلێت “. شەوێك سەعات 12ی شەوبوو حەجاج هات بەدەم جێنودانەوە گووتی وەرنەدەرەوە وامدەزانی ئێوەش وەك بارزانیەكان ئێرە دەبێتە قەبرتان بەڵام بەداخەوە ئیوە بەردەبن ،ئیمە تا ئەو كاتە نەماندەزانی موزوعی بارزانییەكان چییە مەگەر تاك وتەرا نەبێت ، كە حەجاج ئەو قسەیەی كرد، ئیتر زانیمان كە بارزانیەكان هەموویان تیاچوون ترسێكی زۆر كەوتە دڵمان گووتمان بە خوا ئیمەش وەكو ئەوانمان  بە سەر دێت، ئەوانە درۆمان لەگەڵ دەكەن كەس باوەڕی پێیان نەبوو، ووتمان دەمانكەنە ناو بەحرەوە، لە پاش ئەم قسانە دەستیان كردبە لێدانمان بە سۆندە و دار و شیش زۆریان لێداین و بردنیاینەوە ژورەوە، هەمووی جێی گۆڕا كەس جێی خۆی نەدۆزیەوە دواتر هاتنەوە ووتیان (500) كەسمان دەوێت دەیان بەینەوە بۆ سلێمانی بەرتان دەدەین، كەس باوەری نەبوو خەڵك خۆی دەشاردەوە. وایان دەزانی بۆ کوشتن دەیانبن.

تێبینی:

 *مام نوری: (نوری عبدالرحمن محمد ) لە دایكبووی ساڵی 1942 گوندی جەلەمۆردی ناحیەی ئاغجلەلەری قەزای چەمچەماڵ.
خۆی و خێزاكەی و دووكچی و كورێكیشی بە ژن و مندالەكانیەوە ئەنفال كراون، کە بەس خۆی و خێزانی لە ئەنفال رزگاریان بووە و یەکێکە لەوانەی کە وەک شایەتحاڵی ڕزگاربووی نۆگرە سەلمان و هەڵمانبژارد بۆ ئەوەی لە ٤-٦ی ئازاری ٢٠٠٤ دوای پرۆسەی ئازادی عێراق لەگەڵ ئەندریاس ماڤرۆماتیس سکرتێری کۆمیسیۆنی باڵای مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عەممان کۆببێتەوە. لە کۆبوونەوەکەدا چیرۆکی خۆی و میللەتەکەی گێڕایەوە، کە لە کۆبوونەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان (ژمارە ٦٠ – خاڵی ٩) لە ١٦ی نیسانی ٢٠٠٤ کە ساڵیادی کیمیابارانی شێخ وەسان و بالیسان و کوشتنی بەکۆمەڵی کورد بوو، ئاماژەی پێکرا. کۆبوونەوەکە سێ شایەتحاڵی لەخۆگرتبوو. کۆبوونەوەی نێوان مام نوری و ئەندریاس ماڤرۆماتیس دوای ئەوەی لە کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ لەگەڵ ئەندرێاس کۆبووینەوە ئەنجامدرا. (زۆر بەداخەوە مام نوری لە ساڵی ٢٠١٤ کۆچی دوایی کرد) 

** بەڵگەنامەی فاتمە محمد کە مام نوری باسی بەسەرهاتی کرد.