مێژووی زارەکی جینۆسایدی ئەنفال لە قەڵای نۆگرە سەلمان- 1988

مێژووی زارەکی جینۆسایدی ئەنفال لە قەڵای نوگرە سلمان – 1988

مێژووی زارەکی شێوازێکی لێکۆڵینەوەیە کە لە شایەتحاڵی زارەکی خەڵک کەڵک وەردەگرێت بۆ تۆمارکردن و شیکردنەوەی ڕووداوەکان و مرۆڤەکان و ئەزموونە ژیاوەکان. ئەم شێوازە بە تایبەتی لەو توێژینەوەیەدا بەنرخە کە بەدوای تێگەیشتنێکی قووڵتر لە ئەزموونەکانی مرۆڤدا دەگەڕێن، لەوانەش ڕووداوە مێژووییەکان کە تۆماری نووسراوی پێویستیان بۆ نییە. مێژووی زارەکی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پڕکردنەوەی بۆشاییەکانی مێژووی نووسراو و نیشاندانی ڕەهەندە مرۆییەکانی مێژوو. یادەوەری تاڵەکانی ڕزگاربووانی جینۆساید و ئەوەی بەسەریان هاتووە لە ئازار و ئەشکنجەی دڕندانە کۆتایی نایەت، بۆیە ئاشکراکردنی تاوانەکان بە پشتبەستن بە شاید حاڵ و بەڵگەنامە و بۆ هێنانە بەرچاوی جیهان بۆ داکۆکیکردن لە دادپەروەری بەردەوامبوون، شتێکی بنەڕەتییە. ئەوەی لێرەدا دەیبینن، لەسەر بنەمای چاوپێکەوتنی بەرفراوان لەگەڵ ڕزگاربووانی جینۆسایدی ئەنفالکردنی کورد لە عێراق، کە لەلایەن دەوڵەتی عێراق لە سەردەمی ڕژێمی بەعس و سەدام حوسێنەوە ئەنجامدرا. ئەوان لە قەڵای نۆگرە سەلمان لە باشووری عێراق، لە پارێزگای موسەنا قەزای سەلمان لە بیابانی سەماوە زیندانی کراون. پێش هەڵمەتی ئەنفال دانیشتووی گوندەکان بوون لە کوردستانی عێراق.

ئەم ڕزگاربووانە شایدحاڵی زۆر چیرۆکە تاوانن کە لە کاتی شاڵاوەکانی ئەنفال لە ساڵی ١٩٨٨ دوای ئەوەی گوندەکانیان تەختکران یان ئاگریان تێبەردرا، بە زۆرەملێ دەستگیرکران بەبێ گوێدانە ڕەگەز، تەمەن، ئایین. زۆربەی ئەوانەی دەستبەسەر کران پیاوانی بەتەمەن و گەنج، ژن و منداڵ کە بۆ دوورترین ناوچەکانی عێراق گواستراونەوەو لەسەر لێورای گۆرەبەکۆمەڵەکان رمی کران و بەنیوە زیندوویی لە گۆڕە بەکۆمەڵەکاندا نێژران. ئەوانی دیکەش ڕەوانەی کەمپ و قەڵا سەربازییەکان کران و ئەشکەنجە و ئازار دراوەن تا مردن. لەم ئۆپەراسیۆنەدا ٤٥٠٠ گوند و دە ناوەندی کارگێڕی وەک شارۆچکە و قەزا و قایمقامیەت خاپور و وێران کران. لە ماوەی شاڵاوەکانی ئەنفالدا لە ساڵانی 1987 و 1988، 285 جار چەکی کیمیایی دژ بە گەلی کورد بەکارهێنرا، کە کیمیابارانی هەڵەبجە یەکێکە لە نموونە هەرە دیارەکان. 

شاڵاوەکانی ئەنفال کە بە ٨ قۆناغ لە سەرانسەری کوردستان ئەنجام دراون، ١٨٢ هەزار کورد زیندە بەچاڵکران. ئەمە جگە لە شایدحاڵ و بەڵگەنامەکان،  رێکخراوی میدل ئێست ووچ  (MEW)  لە ساڵی (1992) لە ڕاپۆرتێکی ورددا بە ناوی “جینۆساید لە عێراق-پەلاماری ئەنفال بۆ سەر کورد” ئاماژەی بە بابەتە کردووە.

 بەڵگەنامەكانی ئەنفالکراوانی قەڵای نوگرەسلمان كە یەكێك لە ترسناكترین قەڵا سەربازییەكانی رژیمی بەعسی روخاو بووە كە دەكەوێتە باشووری عێراق لە سنوری پارێزگای (المثنی) موسنا لە قەزای سەلمانە، قەڵای نوگرە سەلمان ئەو شوێنەیە كە لەسەر دەرگای چوونەژوورەوە نوسراوە “بەخێربێن بۆ دۆزەخ” و لە سەر دەرگای پشتەوەش نووسراوە”كەم هەڵدەكەوێت كەسێك سێ‌ مانگ لەم شوینەدا بمێنێتەوە و دەربازی بێت”، بە پێی بەڵگەنامەكان ئازار و ئەشكنجەدان لە زیندانی نوگرە سەلمان تا رادەی كوشتن بووە ئەمە جگە لە زیندە بە چاڵكردنی بە كۆمەڵی خەڵكەكە ، لەم بەڵگەنامانە هۆكاری مردنی نێر و مێ‌ ،گەورەو گچكە وا نوسراوە” راوەستانی كتوپری سووری خوێن لە ئەنجامی خوین لەبەر چوونی ناوەكی(نەزیف داخلی) و راوەستانی مێشك(جلتە دماغیە) “.
 ئەم بەڵگەنامانە لە بنكەی تەندروستی قەزای سلمان دەرچووە ناوی هەواڵهێنی مردنەكە بۆ هەر هەمووی نووسراوە “ئەفسەری ئەمنی قەڵای سلمان” ،هەروەها لە بەشی پەیوەندی بە مردوەكەدا نوسراوە” دەست بەسەردا گیراو لەلای” ، ئەم بەڵگانە لە لایەن پزیشكێك بە ناوی سمیر ودیع شاكر ئیمزا كراوە و بەڵگەنامەی وەفاتیان بۆ دروست كراوە  هەر هەمووی بەپێی نووسراوی فەرمی قەڵای نوگرەسەلمان بە ژمارەی و رێكەوتی جوراجور بە ئیمزای ئەفسەری ئەمنی قەڵا نێردراوە لە زۆربەی نوسراوەكاندا واهاتووە” بۆ ئاگاداریتان مردووەكە هیچ بەڵگەنامەیەكی فەرمی نیە و ئەم بەڵگەنامانەش لە سەر داوای ئەفسەری ئەمنی قەڵای سلمان رێك خراوە نابێت بە هیچ كەسێك بدرێت ” .لەبەشەكانیتری بەڵگەنامەكان وانووسراوە:  پیشە “دەستبەسەرداگیراو بۆ منداڵانیش نوسراوە منداڵی دەستبەسەرداگیراو”، ئاین “ئیسلام”،شوناسی ناسنامە “عێراقی”، ئاخر ئیسلام و عێراقی بیت، ناوی شاڵاوی قڕكردن و لەناو بردنت ئەنفال بێت” ئەنفالی سۆرەتی هەشتەمی قۆرئانی موسلمانان “.

ئەمەش بیروكلتوری توندوتیژی و پاوانخوازی عەرەب بەتایبەتی سیاسەت و نیزام دەسەڵاتدارانی عەرەبی بەعسی عێراقی شۆڤێنیە لە جینۆساید كردنمان بەس لەبەر” كورد بوونمان” چونكە لە ئایدۆلۆژیەتی ڕژێمی بەعس هەموو ئەو نەتەوانەی كە لە ناو خاكی عەرەبدا دەژین بیانین و هیچ مافێكیشان ناكەوێت، ئەم بۆچون و تێڕوانینە شۆفینستیە لەمەڕ كێشەی كەمە نەتەوەكان زۆر ڕوون و ئاشكرا لەبیروڕایان دەردەكەوێت .   
یەكێك لە گەراوەكانی نوگرەسەلمان تا رۆژی بەر بوونی 520 كەسی ژماردووە كە لە ژێر ئەشكنجەدا گیانیان لە دەست داوەو بە پێی ووتەی كارمەندانی بنكەكە ئەوان بەس بەڵگەنامەی وەفاتیان بۆ قوربانیان  بە ناوی ئەو كەسانەی دروست كردوە  كە بە نووسراو بۆیان هاتووە بەڵام هەرگیز لاشەكانیان نەهاتووتە لایان.

 مام نوری شاید عەیانیكی دەربازبووی ئەنفال دەڵێت” لە نوگرە سەلمان دوو عەرەبانەی شكاوی لێ‌ بوو،عەرەبانەی دەستی یەك تایە، ئەو كەسانەی دەمردن لە سەر ئەو عەربانە دایان دەنا، جار هەبوو  بەیانیان كە هەڵدەستاین 6 مەیتیان  لەسەر دانا بوو  هێندێكیان ئەوندە مابوونەوە بۆگەن ببوون، زۆر جارمەیتەكان بەردەبونەوە، خاكەنازێك و باڵتەیەكی شكاومان لا بوو خۆڵەكەش زۆر رەق بوو هەڵنەدەكەندرا ئەوە ناشتن نەبوو، فرێدان بوو، چونكە تۆزێك خۆڵمان دەكرد بە سەریاندا و دوای ئێمە سەگ مەیتەكانی دەخوارد. چونكە سەگی بەرەڵای زۆر لێ‌ بوو.
مام نوری لە بەردەوامی قسەكانی وا باسی قەڵای نوگرە سلمان دەكات و دەڵێت “نوگرە سەلمان دۆزخێك بوو دەگووت رۆژی حشرە لە نوگرە سەلمان زۆرمان برسی و تینوو بوو چونكە لەماوەی شەو و رۆژێكدا هیچیان نەداینێ‌، كابرایەك (حمە صدقی) ناوو بوو خەڵكی (دارەختیار) بوو هاواری كرد ووتی نانمان بەنێ‌ وا لەبرسا مردین هاتن زۆریان لێدا بەس لەبەر ئەوەی داوای نان و ئاوی كرد، لە نوگرەسەلمان لە سەر قاپیەكانی نووسرابوو (ویل) ، قاعەكان زۆر پیس بوون، بە سەدان كەس زیاتر لە قاعەكاندا بوون ، جێگای خەوتنمان نەبوو لە سەر لاتەنیشت ئەخەوتین،  ژەمی سەمونێكی گەنمەشامی لەگەڵ یەك تۆز ئاودا ، ئەوشەش مانگە دەممان لە هیچ چێشتێك نەدا جگە لەو سەمون و ئاو، سێ‌ مانگ بوو گیرا بووین وتیان شوتیتان بۆ دێنین ناردیان بۆ سەماوە بۆ شووتی، شووتیان هێنا هەر قاعەو دوو كەسیان بانگ كرد تاكو دابەشی بكەن بە سەرماندا، شەو رۆژێك ئەو پیاوانەیان هیناو برد، شووتیەكان بۆگەنیان كردبوو، یەكی قاژێكیان داینێ‌ زۆر كەس هەر نەی خوارد فرێیان دا منیش فرێم دا زۆر پیس بوو”.
  لە بەشێكی تری قسەكانی ئەو شایدعەیانە دەلێت “لە وانەی كە مردن ئافرەتێك بوو ناوی (فاتمە محمد*) كە ئامۆزای خێزانەكەی من بوو خەڵكی (ئاغجەلەر) بوو، رۆژێك تێنویەتی تەنگی پێ‌ هەڵچنی بوو بەبێ‌ ئێزن چوو لە حەوشەكەدا ئاو بهێنێت تەنكەرێكیان لەوەێ‌ دانا بوو، هەر تا دەستی برد بۆ ئاوەكە سەربازێک  یەك بە هەموو تینی خۆی شیشێكی كێشا بوو بە پشتیدا و تا هێنامانە ژورەوە مرد. (هەر بۆ زانیاری یەكێك لە بەڵگەنامەكان بەناوی فاتمە محمد)ە.
دواتر ووتی” هەر خەڵكی گوندەكەی ئیمە نزیكەی10 كەس مردن. ئینجا ئەوەی داوای نان یان ئاوی بكردایە لە كاتی سەمون دابەش كردندا دەیان گرت و سەرەوخواریان دەكرد بەدار هەڵیاندەواسی و پەڕۆیان لە بەر لوتیان دەسوتاند.
لە چاوپێكەوتنێكی تر كە لەگەڵ شایدعەیانێكی گەراوەی نوگرە سەلمان بەناوی مام جبار ئەنجامم داوە لە بارەی حەجاج پرسیارم لێكرد؟ ووتی”بەرێوەبەری سجنەكە ناوی (عەجاج یا حەجاج) بوو ، پێم ووت وابزانم ئەو كەسە عایدی ئەمن و ئیستخبارات بوو و لەبەر دڵرقی ئەو نازناوەیان داوەتە ، ووتی نازانم بەڵام هەرچی ئازارو و ئەشكنجەدان و شتی خراپ بوو بە ئەمری ئەو بوو ،حەجاج هەر بە دەستی خۆی لە بەر چاوی ئیمە حەوت كەسی بەدار كوشت ،لە قاعەكان دەگەرا لە حەرەساكانی دەپرسی ئەو ژن و منداڵانە هەموویان پێشمەرگەن؟! حەرەسەكانیش لە وەڵامدا دەیانووت” بەڵێ‌ هەموویان پێشمەرگە وتاوانبار وخیانەتكارن جا بەدەم پێكەنینەوە دەهات و سووكایەتی بە ئافرەتەكان دەكرد و ئەو ئافرەتانەی سكیان هەبا بە سۆندە لە سكی دەدا دەیگوت مادام ئەوانە كوردن و خیانەتكارن نابێ‌ بێمێنن”، لەبەشێكی تری قسەكانی لە بارەی ئافرەتەكان دەلێت” هەر ئافرەتێكیان بانگ دەكرد ئەگەر هاتەباوە ناو قاعەكە كزو مات دەبوو ئەگەر نەهاتباوە ئەوە كەس نەی دەزانی چییان لێ‌ بە سەر دەهات، پرسیم ئەی ئافرەتەكان هیچیان نەدەگووت ووتی بە دایك و خۆشك یان پیرەژنانەكانیان دەووت  كە دەستدرێژیان لەگەڵ كردوون ئەوانیش بۆ ئیمەیان باس دەكرد بەڵام دەسەڵاتمان نەبوو ،ئەی هاوار چیمان كردەبا بە خوا قەت بیرم ناچیتەوە ئەی ئەو هەموو كچ و كۆر گەنجەیان چ لێ‌ كرد بۆ كوێیان بردن؟!!… 
لە بەشێكی تری قسەكانی ئەو شایدعەیانە دەلێت ” یەكێك لە ئازارو ئەشكنجانەی حەجاج دڵی زۆر پێ‌ خۆش دەبوو ئەوە بوو نیوەرۆیان لەم گەرمایە ئەیان هێناینە دەرەوە بۆ بەر خۆرەكە سەعات و نیوێك لەو بەر خۆرە گەرمە دەبو سەیری خۆرەكە بكەین ئەوەی تەماشای نەكردایە لێیان ئەدا،ئەوە تەعزیبێكی زۆر قورس بوو بۆ ئیمە چونكە تەمووز بوو گەرمایەكی زۆر بەتین بوو. ئێمەش ئەو تاقەتەمان نەمابوو، خەڵك هەبوو ئەبورایەوە هەبوو لەو تەعزیبدانەدا دەمرد و ئیمەش هەر بە مەیتی دەمانبردنە ژوورەوە.                                             
شایدعەیانێكی تری نوگرە سەلمان بە ناوی ئامینە دەڵێت “پاش چوار مانگ نۆگرە سەلمان نەخۆشەیەكی تێكەوت شەوی وا هەبوو (30- 40)كەس دەمرد. هەموو ئەوانەی دەمردن لەشیان رەش و رەق دەبون بە جۆرێكی سەیر باریك بەنیس دەبوون كەس نەیدەناسینەوە، هەموشی لەبەر پیسی و بێ‌ خواردنی بوو، لە ماوەی ئەو شەش مانگەدا یەك كەس خۆینەشۆری .                                                                     
 لیلا ئەو كچەی لەكاتی ئەنفالكردنیان تەمەنی سێزدە ساڵان بوو و ماوەی شەش مانگ لەگەڵ دایكی لە نوگرە سەلمان زیندانی بووە ئەو دەلێت” كۆمەلێك كۆر و كچی گەنج بووین هەموو بەیانیان تاكو ئیوارە ئاودەستەكانیان پێ‌خاوین دەكردین كە حەوت ئاودەست بوون ، شەشیان بە چیمەنتۆ سەب كرا بوو، ئەوەی حەوتەم كراوە بوو ئیمە دەبا هەموو رۆژێك هەموو ئەو پیسایی شەش ئاودەستەكانمان بردبا و لە ئاودەستی حەوتەم بەتاڵمان كردەبا كە پیرەمێردەكان دەیانووت هەمووی دەرژێتە ژێرزەمینێك (مەنهۆڵێكی گەورە) كە بەردەوام بەندیەكان تیدا ئەشكنجە دراوەن، ئەمە تەعزیبێكی زۆر قۆرس بوو ئیستاش پێستی جەستەم لەبەر ئەو پیساییە تووشی توشی جۆریك لە نەخۆشیەكان پێست بووە ، كە تەماشای جەستەم كرد زۆر بێتاقەتی كردم هەموو جەستەی پەڵە پەڵە ببوو ، مام ئەحمەدی گەراوەی نوگرەسەلمانیش دەلێت “ماوەی هەفتەیەك  بە ئەمری حەجاج لە ژێر زەمینێك  ئەشكنجەدرام جێگایەك بوو كە بەردەوام پیسایی تیدا دەرژا لە سەر ئەوەی ووتم ئیوە خواتان نیە بۆ وا لەم ژن و منداڵان دەكەن .
لە بەشێكی تری قسەكانی مام ئەحمەد ووتی” حەجاج لە سەر نوێژ و رۆژو گرتن خەڵكی فەلاقە دەكرد ودەیگووت نابێ‌ كەس لێرە نوێژ بكات و( مەمنوعە سوجدە بۆ خوا بەرن دەبی هەمووتان سوجدە بۆ من بەرن ) هەورەها ئەو دەڵێت رۆژیك خەریكی نوێژ كردن بووم لەناكاو قامچییەك بە سەرم كەوت بریسكە لە چاوم هەستا و كەوتمە سەر ئەرز حەجاج ووتی جارێكی تر سەروخوار بەدار هەڵت دەواسم و پەرۆ لە ژێر لووتت دەسووتێنم ئەگەر سوجدە بۆ خوا بەری.
شاید عەیانێكی تر بە ناوی فاتیمە دەلێت “ئاوی نوگرە سەلمان زۆر پیسبوو، سوێر و تاڵ و پر لە وردە شت بوو، پر بوو لە مردن خەڵكەكە لە ناچاری و تێنوێەتی دەیخواردەوە و دواتر پێ‌ی دەمرد، شەوێك 100 كەس زیانر پێكەوە مردن مێرد وكۆرەكەی منیشی تیدا بوو وەك شێتم لێ‌ هاتبوو تا بەیانی باوەشم پییان كرد ولەسەریان گریام ،بەیانی لاشەی مردووەكانیان برد بۆ دەرەوەی قەڵا خەفەتم دەخوارد دەبێ‌ سەگ بەرەڵاكانی نوگرە چییان لەم مەیتانە كردەبێت، پاش چەند رۆژێك زانیمان ئەو رۆژە چوونكە ژمارەی مردووەكان زۆر بووە حەفارەیان هیناوەو هەموویانیان پێكەوە خستووتە ژێر خۆڵەوە بەم خەبەرە تۆزێك دڵم خۆش بوو كە خاك بە نسیبیان بوو”.
عەدالەت تالەبانی شایدعەیانێكی دەربازبووی نوگرە سەلمانە لەبەشێكی كتێبەكەی بەناوی”ئەنفال ونهێنییەكانیدا”دەلێت” لەكاتی ئازاردانی جەستەی ئەوا بە نوێترین شێوەی ئازاردان  بەندییەكانیان دەكوتا، بۆ نموونە (بوتڵە شوشەیەكی ئارەق یان بیرەیان لەنیوەڕا دەشكاند ئیتر ئەوەی  دەمایەوە وەكو پەنجەی دەست تیژ بوون، بەندییەكانیان ناچار دەكرد لەسەری دابنیشن‌و زۆربە توندیش دەستیان دەنابەسەرشانیان بۆ ئەوەی ئەو شوشەشكاوە بچێتە ناوگیانیان، ئینجا خوێن وەكو جۆگای ئاو لەلەشیاندا  دەچۆڕاوەو هیچ چارەسەر‌و دەرمانێكیش نەبوو، جاری واش هەبوو ئامێری سێكسی جهاز التناسلی پیاوەكاینان  بەپلایز دەكوشی تالە هۆش خۆیان دەچوون.
 لە بەشێكی تردا دەڵێت “لە چرقەی  گەرمای هاویندا رۆژانە یەك دوو ئافرەتیان ئەهێنا دەرەوە و بە عەمودەكانی ناو حەوشەی بەندیخانەكە هەر لە بەیانی تاكو نیوەرۆ ئەیانبەستنەوە هەتا ئەبورانەوەو نەدەبوایە كەسیش نزیكیان بكەوێتەوە شەوانیش كە سەربازەكان سەرخۆش دەبوون بە زۆری لولەی چەك و لە ژێر هەڕەشەدا گۆرانیان پێ دەگوتن و هەڵپەڕكێیان پێ‌ دەكردن .   
مام نوری لە بەشێكی تری بەسەرهاتەكەی دەلێت “. شەوێك سەعات 12ی شەوبوو حەجاج هات بەدەم جێنودانەوە گووتی وەرنەدەرەوە وامدەزانی ئێوەش وەك بارزانیەكان ئێرە دەبێتە قەبرتان بەڵام بەداخەوە ئیوە بەردەبن ،ئیمە تا ئەو كاتە نەماندەزانی موزوعی بارزانییەكان چییە مەگەر تاك وتەرا نەبێت ، كە حەجاج ئەو قسەیەی كرد، ئیتر زانیمان كە بارزانیەكان هەموویان تیاچوون ترسێكی زۆر كەوتە دڵمان گووتمان بە خوا ئیمەش وەكو ئەوانمان  بە سەر دێت، ئەوانە درۆمان لەگەڵ دەكەن كەس باوەڕی پێیان نەبوو، ووتمان دەمانكەنە ناو بەحرەوە، لە پاش ئەم قسانە دەستیان كردبە لێدانمان بە سۆندە و دار و شیش زۆریان لێداین و بردنیاینەوە ژورەوە، هەمووی جێی گۆڕا كەس جێی خۆی نەدۆزیەوە دواتر هاتنەوە ووتیان (500) كەسمان دەوێت دەیان بەینەوە بۆ سلێمانی بەرتان دەدەین، كەس باوەری نەبوو خەڵك خۆی دەشاردەوە.

تێبینی:

 *مام نوری: شایەتحاڵی نۆگرە سەلمانە و یەکێکە لەوانەی کە وەک شایەتحاڵی ڕزگاربوو هەڵمانبژارد بۆ ئەوەی لە ٤-٦ی ئازاری ٢٠٠٤ دوای ئۆپەراسیۆنی ئازادی عێراق لەگەڵ ئەندریاس ماڤرۆماتیس سکرتێری کۆمیسیۆنی باڵای مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عەممان کۆببێتەوە. لە کۆبوونەوەکەدا چیرۆکی خۆی و میللەتەکەی گێڕایەوە، کە لە کۆبوونەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان (ژمارە ٦٠ – خاڵی ٩) لە ١٦ی نیسانی ٢٠٠٤ کە ڕۆژی کوشتنی بەکۆمەڵی کورد بوو، ئاماژەی پێکرا. نوێنەرەکە سێ شایەتحاڵی لەخۆگرتبوو. کۆبوونەوەی نێوان مام نوری و ئەندریاس ماڤرۆماتیس دوای ئەوەی لە کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ لەگەڵ ئەندرێاس کۆبووینەوە ئەنجامدرا. (زۆر بەداخەوە مام نوری لە ساڵی ٢٠١٤ کۆچی دوایی کرد) 

** بەڵگەنامەی فاتمە محمد کە مام نوری باسی بەسەرهاتی کرد.