كیمیابارانی دۆلی بالیسان و شیخ وەسان 1987

كیمیابارانی دۆلی بالیسان و شیخ وەسان 1987

لە بەڵگەنامەكانی رژیمی بەعس

ئاشكرایە رژیمی بەعسی عێراق، لەشەڕی هەشت ساڵەی لەگەڵ ئێراندا بەئەندازەیەكی زۆر چەكی كیمیایی‌و بایلۆجی بەكارهێناوەو لەئەنجامیشدا دەیان هەزار كەس بوونە قوربانی‌و سوتەمەنی ئەوشەڕە، لەساڵی 1987 داو لەگەرمەی شەڕی عێراق- ئێراندا كوردستان دوچاری دژوارترین بارودۆخی سیاسی هات، دوای ئەوەی سوپای ئێرانی لەبەرەكانی جەنگی باشووردا بەتایبەتی لە (رۆژهەڵاتی بەسرە)و (كەربەلا)دا دوچاری گەورەترین شكستی سەربازی هات‌و بەدەیان هەزار سەربازی لێ لەناوچوو، هەڵسا بەكردنەوەی بەرەیەكی دیكەی جەنگ لەكوردستان ئەوەش وای كرد كەعێراق بیر لەوەبكاتەوە كەهەرچی هێزو توانای سەربازی هەیەتی بێنێتە كوردستان بۆ بەرپەرچدانەوەی هەر هێرشێكی ئێرانی چاوەڕوانكراو، بێگومان ئەو بارودۆخەی كە لەكوردستان لە ئارا دابوو، ئەگەری بەرپابوونی شەڕێكی دژوارتیایدا لەگەڵ هێزەكانی پێشمەرگە لە لایەك و لە لایەكی تریش هێزكانی ئێران وای لەرژێمی عێراق كرد، كە بكەوێتە گیانی هاوڵاتیانی مەدەنی كوردو دەستپێكردنی زنجیریەك هێرشی سەربازی بۆ سەریان، بێگومان بەكارهێنانی چەكی كیمیایی كوشندەترین‌و درندانەترین كرداربوو،  كیمیاباران كردنی ناوچەكانی كوردستان لە(15/ 4 /1987 تا 27/ 5 /1987 سەرگەڵو و بەرگەڵو) و شاخی گوجار و ماوت و جافەران وە سیركو بلی و دۆڵی مەلەكان ،هەلەدن ،یاخسەمەرر كەچرترینیان ناوچەكانی شیخ وسان و بالیسان بوو. دۆڵەكانی جافایەتی‌و شارباژێر یەكەم شوێنە لەكوردستان كە رژێم بەگولەتۆپ لە15ی نیسانی 1987 كیمیابارانی كرد، خەڵكی ناوچەكەش دیارە بەر لەڕووداوەكە لە رێگای پێشمەرگە ئاگادار کرا بوون کە ناوچەكەیان كیمیاباران دەكرێت.

شاید حاڵی کیمیابارانی دۆڵی جافایەتی

یەكێك لەوکەسانەی كەلەوكاتەدا لەشوێنی بۆردومانەكەدا بووە دەڵێت: ئامۆژگاری ئەوە كرابووین كەوا لەحاڵەتی پەلاماردانی كیمیاییدا پەرۆی تەڕ بدەین بەدەم‌و چاومانداو ئاگر بكەینەوە یان بچینە ئەوشوێنانەی كاریگەریان لەسەر كەمە، كەبۆردومانەكە كرا ئێمە نەماندەزانی ئەوەكیمیاییە، دەنگەكەی وەك دەنگی تۆپبارانی ئاسایی زل نەبوو، بۆنی سێوی گەنیو وسیرمان دەكرد، بۆمبێكی لەژمارە نەهاتوو بەسەرماندابارین بەڵام كاریگەرنەبوو.

رۆژێك دوای كیمیابارانكردنی دۆڵی جافایەتی واتە 16ی نیسانی 1987 ئەمجارەیان ناوچەی خۆشناوەتی  دوو گوندی (بالیسان ،شێخ وەسان) بونە ئامانجی هێزەكانی رژێم‌و كیمیابارانكران،دوای نیوەڕۆی ئەم رۆژە پاش ئەوەی گوندنشینەكان لەسەر زەوی‌و كێلگەكانیان دەگەڕێنەوە ماڵەوە بۆ پشودان‌و پێش خۆرئاوابوون بەنیو سەعات دەنگی فرۆكە پەیدا دەبێت‌و تادێ‌‌و نزیك دەبێتەوە، خەڵكەكە هەندێكیان هەر لەماڵەوە دەمێننەوەو هەندێكی تریشیان بەپەلە خۆیان دەگەیننە كونە تەیارەكان. بەم جۆرە فرۆكەكان هەردوو گوندەكە بەچەكی كیمیایی بۆردومان دەكەن، ئەو شریتە رەسمیەی بۆمبارانی دۆڵی بالیسان كە لە لایەن جاشێك تۆمار كراوە كە لە بنەماڵەی ئەنور بەگی بێتواتەیە، ستونی پان‌و پۆڕی دووكەڵی گەواڵە هەور ئاسای سپی وبۆر  وپەمەیی دەردەخات.”ئەو دەمە لەچیاكانیشەوە شنەبایەكی مەیلەو ساردی لای ئێوارە هەڵی كردبوو بۆنێكی نامۆی لەگەڵ خۆی دەهێنا، كەسەرەتا بۆنێكی خۆشی هەبوو وەك بۆنی گوڵ وابوو، بەڵام دوایی بۆنی سێوو سیری لێ دەهات، شایەتی دیكە پێ لەسەر ئەوە دادەگرن كە بۆن‌و بەرامی دەرمانی مێروو كوژی بوە، ژنێكی بەساڵاچووی خەڵكی بالیسان دەڵێت بەجارێك تاریكی داهات‌و نەماندەتوانی هیچ شتێك ببینین ‌و كەس كەسی بەدی نەدەكردو یەكپارچە دنیا بووبەتەم‌ومژ،  لەدواییدا هەموو كوێرو نابینابووین، هەندێك ڕشابونەوە، دەم‌و چاو هەموو ڕەش داگەڕاو خەڵكی بەدەست هاڵاوسانی بەئازاری بن باڵیانەوە دەیان ناڵاندو ژێر مەمكی ئافرەتانیش، لەئێشێكی سەخت دابوو دواتریش زەرداوێك لەچاوو لوتیانەوە دەهاتەدەر، زۆر لەوانەی كە لەمردن دەرباز بوون بەسەختی تووشی كێشەی بینین بوون‌و هەندێكیان ماوەی مانگێك زیاتر هەر بەتەواوەی كوێر بوون، هەرلە گوندی شێخ وەسان دەرباز بووان باس لەژنێك دەكەن كەچۆن هەردوو چاوی كوێربووەو لەو ناوەدا سوڕاوەتەوە منداڵەكەی توند لەباوەش گرتووەو نەیزانیوە كەوا مردوە، ژمارەیەك لەگوند نشینان بەرەو چیاكان هەڵاتن‌و لەوێ‌ گیانیان سپارد ئەوانی كەلە شوێنی تەقینەوەی بۆمبەكانەوە نزیك بوون هەر لە جێوە گیانیان دەرچوو”.

“دوای هێرشە کیمیاییەکان دانیشتووان و بریندارەکان بەرەو شارەکانی نزیک هەڵدێن

لەپاش كیمیابارانی ناوچەكە بۆ بەیانی هیزی پیادەی بەعس وجاش چوونە بالیسان كەوتنە تاڵانكردنی سەروماڵی خەڵكی ناوچەكە دواتر خانووبەریان ویران وخاپور كرد و لەهەمانكاتدا بە مەبەستی رەوینەوەی گازەكە بەشی ئەندازیاری سوپاكە شێخ وەسانی بە دینامیت تەقاندەوە.

 خەڵكی ناوچەكە و بریندارەكان شەوی رابردوو هەڵاتەبوون بەرەو سلیمانی و رانیە وهەولێر و شەقڵاوە رێگەیان گەرتەبەر بەڵام زۆربەیان بەرو شارۆچكەی  رانیە رۆیشتن  كە نەخوشخانەیەكی تیدا بوو لەرێگاش ئەو گوندانەی دەوروپێشتیان یارمەتان دەدان لەوانەش خەڵكی گوندی بێرۆ بەدەیان عارەبانە تراكتوریان بۆ گواستنەوەی بریندارەكان نارد لەكاتی گەیشتنیان بۆكۆمەڵگای سەروچاوە تراكتورەكان راوەستان بەمەبەستی ناشتنی 50 تەرم كە تازە گیانیان لەدەست دابوو ، ئەو بریندارانەی گەیشتنە رانیە تەنیا شەوێكیان لەوێ‌ بەسەربرد، دكتورەكانیش برینەكانیان بۆ شۆردن و قەترەی چاویان پێدان بەڵام ئەوە نەیتوانی كاریگەری برینەكانیان سوك كاتەوە شایدعەیانیك كە ئەو كاتە دانیشتوی رانیەبوو دەڵیت”ئەو شەوە شەوێكی نائارام و بێ‌ حەوانەوە بوو ئاگر لەزۆربەی گەرەكەكان هەڵكرابوو بۆ ئەوەی گازی كیمیایی لەگەڵ هاتنی بریندارەكان كاریگەری لەسەریان نەبێت و نەخوشخانەی رانیەش پڕبوو لە گریان و هاوار “. لێرەدا پێویستە باس لە جوامیری خەلكی رانیە بكرێت كە ئازایانە بەتەنگ خەڵكە لیقەوماوەكەی شیخ وەسان‌ وبالیسانەوە چوون، بەرەبەیانی ئەمن ئیستخبارات چوونە نەخوشخانە فەرمانیاندا كە بریندارەكانیان بۆ نەخوشخانەی فریاكەوتنی هەولێر گواستەوە پێشیان راگەیاندبوون كەبڵین ئیران بەچەكی كیمیایی لێی داون كە ژماریان 346 كەس دەبوو ئەمە جگە لەو  كەسانەی لە نێر و مێ‌ لە گەورە و بچووك دەسبەجێ‌ شەهید ببوون، لەپاش گەیشتنیان بۆ نەخوشخانە دكتورەكان كەوتنە تیمار كردنی برینداران جگە لە شۆردنەوەی برینەكان دەرزی ئەترۆپینیان بۆ لێدان، هیندەی پێ‌ نەچوو كە ئەفسەرێك  بەناوی نەقیب حسن الدوری كە (نەقیبی ئەمنی هەولێر و ئەندامی فەرماندەیی هۆبەی حزبی بەعس لە تیمی گوللەبارانكردنی بریندارانی بالیسان و شیخ وەسان و تۆتمە و خەتێ‌ هەروەها خویندكارانی برایەتی هەولێر بوو لەگەڵ ابراهیم زەنگەنەی پارێزگاری هەولێر چەند كەسێكی تر لەگەڵ هێزیكی گەورە گەیشتنە نەخوشخانە فریاكەوتنی هەولێر پاش پرسیار و لێكۆلینەوەی زۆر لەگەڵ دكتورەكان و كارمەندانی نەخوشخانە فەرمانی گواستنەوەی بریندارەكانیان بۆ نەخوشخانەی سەربازی دەردەكەن بەڵام لە لایەن پزیشكەكان روبەروی نارەزایی دەبنەوە لەكۆتایش لەژێر هەرەشەی چەك هەمویان گواستنەوە، بەڵام ئەوان هەرگیز بەنەخوشخانەكە نەگەیشتن دواتر بە پێی زانیارییەكان وادیارە  ژن و منداڵەكان لەپیاوەكان جیا كرانەتەوە هیندێكیان بۆئەمنی هەولێرو هیندێكیان بۆبنكەیەكی كۆنی پۆلیس لەمخمور كەئەمنی هەولێر زۆر لەگیراوەكانیان بەمەبەستی لێكۆلینەوە بۆ ئەو شوینە دەگواستەەوە دواتریش بۆ جێگایەكی نادیار گواستراونەتەوە وجارێكی تر ئەو پیاوانە بە زیندوویی نەبینرانەوە كە ژمارەیان 70-75 كەس دەبوو و ژن و مندالەكانیش لەشەوێكدا هەربە زامداری لە شوێنێكی نزیك خەلیفان لە دۆڵی ئاڵانە فرێدران دەڵێن بەرەڵایان كردن، لە ئالانە لەگەڵ ئەو خەڵكەی بەروسلیمانی رۆیشتەبوون یەكیان گرتەوە، هەندێكیشیان لەلایەن خەلكی خەلیفانەوە هاوكاری كرابوون‌و لەمالەكانی خۆیاندا دالدەیان دابوون شایەتحالێك بەناوی نەجیبە فەقێ‌ خەڵكی گوندی شێخ وەسانان دەلێت: من ماڵی پیاوێك پەنایاندام‌و ماوەیەك لەوێ  ماینەوە.  ئەوانەی دیكەش لە پاش راپەرینە مەزنەكەی گەلی كوردستان لە بەهاری ساڵی 1991 لە مانگی ئەیلولی هەمان ساڵ پاش دۆزینەوەی یەكەم گۆری بەكۆمەڵ كە 23 شەهیدی شارۆچكەی شەقڵاوە بوون، لە18\9\1991 ژمارەیەك لە قوربانیان و بێ‌ سەروشوێن كراوەكانی كیمیابارانی دۆڵی بالیسان كە ژمارەیان  25 كەس بوو لە گۆرێكی بە كۆمەل هەر لە ناو گۆرستانی كارگەی قیری هەولێر  دۆزرانەوە ئەوانەی تریش تاكو ئێستا بێ‌ سەرو شوێنن ، بریندارەكانی تریش تاكو ئێستا لە ژیانێكی پڕ چەرمەسەری و ئازاردا دەژین ،ئەوەی تا ئیستا سەبارەت بە قوربانیان كیمیابارانی شیخ وەسان و بالیسان بە پێی زانیارییەكان لە نەخوشخانەی فریاكەوتنی هەولێر و هەروەها دەرباز بووانی بەم شێوەی خوارەوەیە:
•    24 كوژراو لە بالیسان لە ئەنجامی راستەوخۆی چەكی كیمیایی كە لە گۆرێكی بە كۆمەڵی گوندەكەدا نێژراوەن.
•    103 كوژراو لە شیخ وەسان لە ئەنجامی راستەوخۆی چەكی كیمیایی لەگەڵ زیاتر 50 كەسەوە كە لەگۆرێكی بە كۆمەڵدا لە گوندی سەروچاوە نێژراوەن. كوژراوەكان بریتی بوون لە 33 منداڵی خوار تەمەنی 4 ساڵ و 28 منداڵی تری تەمەن نیوان 5-14 ساڵ 9 كەسی بەتەمەنی نیوان 60-85 ساڵ.
•    9 یان 10 كەس لە نەخوشخانەی رانیە مردن.
•    4 حاڵەتی مردن لە كاتی گەیشتن بۆ نەخوشخانەی فریاكەوتنی هەولێر.
•    لە نیوان 64-142 كوژراو لە بەندیخانەی ئەمنی هەولێر كەپاش گواستنەوە بێ‌ تیماركردن بە برسیكردن و پشتگوێ‌ خستن مردن، لەوانەش دوو پێرەژن بە ناوی سلمی مستەفا حمید و عادیلە شینكۆ و كچێكی 9 ساڵانیش بەناوی حەوسەت عبداللە خدر .
•    70-75 پیاوی گەنج و كامڵ لە ئەمنی هەولێر بێ‌ سەروشوێن كران كە 22 پیاوی خەڵكی بالیسان و 50 پیاوی خەڵكی شیخ وەسان 4 تریش لەگوندەكانی دەوروبەری، لە ناو ئەمانەشدا محمد ئیبراهیم خدر تەمەن 18 ساڵ و موحسین ئیبراهیم خدر تەمەن 12 ساڵ بوو كە كۆری مەلای بالیسان بوون.
•    ژمارەیەكی زۆری منداڵ لە دەشتی چوڵی خەلیفاندا فرێدران.
  كە بەپێی هێندێك بەراوەرد و لێكدانەوە ژمارەی قۆربانیانی دۆڵی بالیسان تا 435 كەس دەبێت كە لە  ئەنجامی راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ لە 16\4\1987 بەر چەكی كیمیایی كەوتوون. 
دوابەدوای هێرشەكانی سەر دۆڵی  جافایەتی‌و شارباژێرو دۆڵی بالیسان و شێخ وەسان رژێم تەنها بەوە نەوەستا بەڵكو  بازنەی پەلامارەكانی فراوانتر كردو هێرشەكانی قۆلتركرد،لە 7/5/1987 بەفرۆكەو ڕاجیمەو گولە تۆپ ناوچەكانی (جافەران، قەرەداخ، گوندەكانی بەرگەڵوو، هەڵەدن، یاخسەمەر، سێكانیان)ی كیمیاباران كرد كە زەرەروزیانێكی ئێجگار  زۆری  لێكەوتەوە، هەروەها لە رۆژی 19\6\1987 ڕژێم هێرشی كردەسەر دۆڵی مەلەكان(سەروچاوەی باران) كەماوەی چەندمیلێك لە رۆژهەڵاتی  بالیسان و شێخ وەساندایە، لەم كیمیابارانەدا نزیكەی (30) سی كەس بینایی چاویان لەدەستداو خەڵكی ناوچەكەش ئاوارەو دەربەدەر بوون. ئەوەی شایەنی باسە لە لە 15\5\1988 گوندی وەرێ‌ سەربە ناحیەی بێتواتە كیمیابارانكراوەو لەم پەلامارەشدا 36 كەسی ئەو گوندە گیانیان لەدەستداوە و لە 31\7\1988 قاسماوا و بالیسان و خەتێ‌ لە كاتی شاڵاوەكانی ئەنفال جارێكی تر بەر كیمیایی كەوتن .
سەبارەت بە جۆری مەوادی كیمیایی بەكار هاتوو لەم ناوچانەدا پزیشكانی مافی مرۆڤ (Physcians for Human Rightsm ,loci, cit) 
دەڵێن: ئەو نیشانانەی گوندنشینەكان دەیگێڕنەوە بەشێوەیەگی گشتی لەگەڵ كاریگەرێتی گازی خەردەلدا دەگونجێ‌،ئەگەر چی باسی ئەوە هەیە  كەوا هەندێ‌ لەقوربانیان كەدەسبەجێ‌ مردوون پێدەچێت بەهۆی  بەكارهێنانی دەمارە گازیشەوە بووبێت، چونكە گازی خەردەل بازۆر خەستیش بێت وا زوو كوشندە نییە، تا لانی كەم دەبێ‌ نیو سەعاتی بەسەردا تێپەرێت.
رژیمی بەعس تەواوی تاوانكارییەكانی خۆی بە دێكۆمێنت كردووە ئەوان وایان دەزانی هەرگیز جلەوەی دەسەڵات بەرنادەن و تا هاتایی دەمینێنەوە ئەوەتا بەڵگەنامەی رەزامەندی دیكتاتۆر سەدام حسینی سەرۆك كۆمار بە مەبەستی بەكار هینانی چەكی تایبەت(كیمیایی) كە بە نوسراووی (ئەوپەری نهێنی و شەخسی و بەپەلە) ژمارە 953\965\ك لە 29\3\1987 لە سەرۆكایەتی كۆمار دەرچووە كە تییدا هاتووە” رەزامەندی درا لەسەر لێدان ، بۆ ئەوەی ئەنجامێكی باشتری هەبێت ئەوەی پێویستە بكرێت چونكە مەبەست لەم لێدانە تەنها تێكدەران نین، لە كاتی پێویست هەماهەنگی لەگەڵ فەیلەقی پەیوەندیداردا بكەن، هەروەها ئاگادارمان بكەنەوە پێش لێدانیان” 
 ئەم نووسراوە وەڵامی نوسراوێكە كە لە بەرێوەبەرایەتی ئیستخباراتی عەسكەری بە ژمارە (ش3\ق2\6885 لە 25\3\1987 ) بۆ سەرۆكایەتی كۆمار نێردراوە كە جەختكردنەوەیە لە نوسراوی پێشوتریان( ئەوپەری نهێنی و تایبەت و بەپەلە) بە ژمارە(م1\ش3\ق2\6414 لە 18\3\1987 ) . 
لە ناوەرۆكی نوسراوەكەی بەریوەبەرایەتی ئیستخباراتی عەسكەری كە لەشیوەی راپۆرتێكەدایە هاتووە” ئاماژە بە نووسراوتان ( ئەوپەری نهێنی وشەخسی و بەپەلە) ژمارە 7\ج2\877\ك لە 19\ئاداری 1987. پاش دیراسەكردنی ئەو جێگایانەی كەبارەگای بە كرێ‌گیراوەكانی ئیرانی تێدایە و هەڵبژاردنی اهدافەكان بە پێویستی دەزانین بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوخۆیی لە ناوچەی باكوور و سرینەوەی لە تێكدەران چەكی تایبەت (كیمیایی) بەكاربێنیین لە رێگای هێزەكانی ئاسمانی  و ئەرزی  لە كاتی شەودا ،هەروەها باس لە چۆنیەتی بەكار هێنانی چەكی كیمیاویی لە ناوچەكانی دۆلی بالیسان( گوندەكانی بالیسان،توتمە،خەتێ‌ و شیخ وسان )كە دەكەویتە نزیك رێگای سەرەكی چوارقورنە- خلیفان هەروەها لە ناوچەی تكیە، بلكجار و سیوسینان كە سەر بە ناحیەی قرەداغن دەكات. لە راپۆرتەكەدا ئاماژە بە كێشەی كەمی مادە كیمیاییەكە دراوە كە دوو رێگایان بۆ چارەسەر كردنی ئەم كێشەیەداناوە یەكەمیان تێكەڵ كردنی مادەكیمیاویەكە لە گەڵ مادەی تر ودواتر بەكار هێنانی هەروەها ئاماژە بە ئەوە كراوە ئەگەر مادەكان تێكەڵ بە مادەیتر بكرێ ئەوان دەتوانن هێندێكی بۆ كاتی تەنگانە هەڵبگرن وەك پێویست… ، دووەمیان دوا خستنی پرۆسەكە بۆ مانگی نیسان تا گەیشتنی مادەی كیمیاوی زیاتر پێیان ئەوەی جێگای ئاماژە پێ‌كردنە لە راپۆرتەكەدا باس لە جۆری مادەی كیمیایی وەك زراین و خردل  كراوەو لە كۆتایی راپۆرتەكەدا هاتووە كە ئەوان رێگای یەكەم بە باشتر دەزانن نەك بە دواخستنی پرۆسەكە”، ئەم بەڵگەنامانە كە لە 25 لاپەرە پێكهاتووە لە لایەن ئێمە درا بە دادگای ئەنفال و سوودی لێوەرگیراوە.