شاڵاوەكانی ئەنفالی هەشتەم (كۆتایی) -1988

شاڵاوەكانی ئەنفالی هەشتەم (ئەنفالی كۆتایی)- ١٩٨٨

(خاتمة الانفال)

25ی ئاب تا 6ی ئەیلولی 1988 لە راپۆرتێکی شیکاریی شاڵاوی ئەنفالی کۆتایی لە بەڵگەنامەكانی رژێمی بەعس [1]

وەستانی شەڕی عێراق، ئێران پاڵپشتێكی گەورە بوو بۆ عێراق، هاوكات ورەو تواناكانی هێزی سوپای بۆ رادەیەكی زۆر بەرزكردەوە، سەركردایەتی رژێمی عێراق بەپەلەبوو بۆ تەواو كردنی شاڵاوی ئەنفال‌و كۆتایی پێهێنانی، ئەنفالی كۆتایی بە سەركردایەتی لیوا روكن سۆلتان هاشم سەرۆكی فەیلەقی یەك، فرماندەیی لیوا روكن یونس محەمەد الزرب فەرماندەی فەیلەقی پێنج، لیوا رۆكن كامل ساجت فەرماندەی فەیلەقی دوو، بەسەرپەرشتی راستەوخۆی فەریقی یەكەمی روكن عەدنان خەیروڵلا وەزیری بەرگری، عەلی حەسەن مەجید بەرپرسی بیرۆی باكوری حیزبی بەعس،سەرۆكی ئەركانی سوپا بۆ كاروباری ئەركانی سوپا، فەریقی روكن نزار عەبدولكریم خەزرجی یارمەتیدەری سەرۆكی ئەركانی سوپا بۆ كاروباری ئۆپراسیونەكان و فەریق حوسین رەشید محەمەد تكریتی،جێبەجێ‌ كرا.
لە(شیكردنەوەی عەمەلیاتی  ئەنفالی كۆتایی) كەراپۆرتێكی شیكاری (لیوا روكن یونس محمد  الزرب) فەرماندەی فەیلەقی پێنج لەچەشنی (ئەو پەڕێ‌ نهێنی ‌و تایبەت) بە ژمارە (ح2 \2422) لە (25 ك. 1. 1988) بۆ فەرماندەیی گشتیی سوپای ناردووە لەم راپۆرتەدا جگە لەوەی ئاماژە بە هەموو ئەو نوسراوو راگەیاندنانەی لە عەمەلیاتی ئەنفالی پێنج و شەش و حەوت دەركراوە دەدات بە تێرو تەسەلی باس لە ئەنفالی كۆتایی دەكات ، هەروەها جێگای جێگربوونی قیادەی فەیلەقەكان و هێزەكانی بەرگری نیشتمانی لە ناوچەكە تیدا دیاری كراوە، 
راپۆرتەكە زیاتر لە 61 لاپەرە بەخۆوە دەگرێت كە یەكێك لە گرنگترین بەڵگەنامەكان بوو کە هۆکاری سەرەکی  ناساندنی کەیسی ئەنفال بە جینۆساید لە دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق، ئەویش وەستانی شەری نیوان عێراق و ئێران و بەردەوامی رژیم لە كۆمەڵكوژی گەلی كوردستان و شاڵاوەكانی ئەنفال.
لە بەشێك لە راپۆرتەكەدا هاتووە “علی حسن المجید چەندین كۆبۆنەوەی گرنگی پیش دەست پێ‌كردنی ئەنفالی كۆتایی ئەنجام داوە، ئەمەش دەگرێتەوە بۆ بە دەست نەهێنانی سەركەوتن لە عەمەلیاتی ئەنفالی (5، 6، 7 ).

لە رۆژی 7 ئابی 88 لە كەركوك عەلی حەسەن ئەلمەجید لەیەكێك لەكۆبوونەوەكانی لەگەڵ بەرپرسی نهێنی نوسینگەی رێكخستنی باكوور و جێگری فەرماندەیی گشتیی سوپا وبەرێوەبەرانی عەسكەری سەبارەت بە دانانی پیلان و رێوشوێنی پیویست بۆ ئەنجامدانی عەمەلیاتی ئەنفالی بادینان لە ڕوی ئابووری و و سەربازی ئەنجامدا كە لە نووسراوی ئەو پەری نهێنی ژمارە 1024 لە 8\8\1988 لە فەرماندەیی گشتیی سوپا دەرچووە ئاماژەی پێدراوە، هەروەها لە كۆبۆنەوەی رۆژی 14\8\1988 لە  فەرماندەیی گشتیی هێزكانی چەكدار بە ئامادە بوونی جێگری فەرماندەیی گشتیی سوپا  لەگەڵ بەرێوەبەرانی جوولەی سەربازی و هێزەكانی ئەرزی و ئاسمانی بە مەبەستی دارشتنی پیلانی داهاتووی عەمەلیاتی ئەنفال لەگەڵ چۆنیەتی دانانی  هێزەكانی فەیلەق لە ناوچەكەدا كە بریاردرا، فەیلەقی یەك لە ناوچەی بالیسان و سماقۆلیات وفەیلەقی پێنجەم  لە ناوچەی زێوە شكان – زاخۆ لە كەرتی بادینان جێگر بن بە مەبەستی دەستپێكردنی ئەنفالی هەشتەم كە لە نوسراوی (ئەو پەری نهێنی و تایبەت )ژمارە 1076 لە 16\8\1988 كە لە فەرماندەیی گشتیی سوپا دەرچووە ئاماژەی پێدراوە و رۆژی 25\8\1988 بۆ دەست پێ‌ كردنی هێرشی كیمیایی بە نوسراوی ئەو پەری نهینی و تایبەت  ژمارە 1122 لە21\8\1988 كە هەر لە فەرماندەیی گشتیی سوپا بۆ لایەنی پەیوەنددار نێردراوە هەروەها  لە دانیشتنی رۆژی 26/ 8/ 1988 بە ئامادەبوونی بەرێوەبەری جوولەی عەسكەری لە بارەگای قیادەی فەیلەقی یەكەم لە كەركوك  رۆژی 28\8\1988 دانرا بۆ  هیرش كردن لە كات و ساتی دیاری كراوی خۆیدا لە كۆتایی ئەم لاپەرەیەدا، ئاماژە بە نووسراوی ئەو پەری نهینی و تایبەت كە لە نوسینگەی رێكخستنی باكوور و فەرماندەیی گشتیی سوپا دەرچووە دەدات بە ژمارە 1175 لە 27\8\1988. كە باس لە كۆبۆنەوەی رۆژی 7\8\1988 لە كەركوك دەكات بۆ بە بیر هێنانەوەی توجیهاتی سەرەكی وەك گۆشار خستنە سەر تیكدەران بۆ لە ناو بردنیان بە بەكار هێنانی هەموو جۆرە  چەكێك ،هەروەها دەلێت” زیاترین سود لە هێزكانی جاش و مستشارەكان لە ناوچەكەدا وەربگیرێت بۆ شكست پێهێنانی یەكجارەكی تێكدەران، بۆیە پێویستە لە هەموو لایەك هێرش بكرێتە سەریان و ئابلۆقە بدرێن”، (لە بەشێكی تری راپۆرتەكەدا هاتووە” ناوچەی بادینان كە ناوچەیەكی شاخاوی باكورەو سەنگەرو قەڵای مەحكەمی KDPی مەسعود بارزانییە)، لە هەمانكاتدا بەفەرمانی خودی سەدام حوسێن كوردی بادینان دوا مۆڵەتیان درایە كە بگەڕێنەوە بۆریزی نیشتمانی، تێكدەران لەو ناوچەیە ئەگەر خۆ بەدەستەوە بدەن ئەوە بەربەزەیی دەكەون.
شایەنی باسە یاداشتێك لەلایەن ئەمنی سلێمانی لە11ی تەمووزی 1988دا دەرچوو بوو كە چەسپاندنی ئەم سیاسەتە نوێیەی رژێمی دەردەخست سەبارەت بەخۆ بەدستەوەدانی تێكدەران، بۆ ئەم مەبەستەش ئەلمەجید چەند خاڵێكی راگەیاند بوو كە ئەمانەبوون:

1- ئەو تێكدەرەی خۆی بەدەستەوە دەدات‌و چەكەكەی دەهێنێتەوەو ئەوەی كە لەو ناوچانە دەگەڕێتەوە كە تا ئێستا پرۆسەی ئەنفال نەیگرتووتەوە لەهەموو تاوانێك دەبەخشرێ‌، بەو تاوانانەشەوە كە لەئەنجامی كەمتەرخەمی وهەڵاتن لەخزمەتی سەربازی بەرپا كراون.

2- ئەو تێكدەرەی بێ چەك لەو ناوچانە دەگەڕێتەوە كەوا عەمەلیاتی ئەنفال نەیگرتوونەتەوە لەتاوانی چوونە پاڵ تێكدەران‌و كەمتەرخەمی‌و هەڵاتن دەبەخشرێت.

3- نابێ‌ هیچ تەگەرەیەك بخرێتە رێی ناونووسین كردن لەفەوجەكانی بەرگری نیشتمانیدا.

 لەراستییدا هەموو ئەو بەڵێنانەی كەوا رژێم لەسەرەتای ئەنفالەوە دابووی بۆ خۆبەدەستدانەوە، هیچیان جێبەجێ‌ نەكران‌و رێزیان لێنەگیرا، تەنانەت زۆر لەهاوڵاتیان كەبەم پەیمان‌و بەڵێنانە باوەڕیان هێناو خۆیاندا بەدەستەوەدا، چارەنووسێكی شوم ڕویانی تێكردو شونبزركران.
 هەر بە پێی بەڵگەنامەكان سنوری شاڵاوی ئەنفالی بادینان لەرۆژئاواوە لەزاخۆوە تا ئامێدی درێژبۆوە، لەباشورو رۆژهەلاتیشەوە شێخان‌و ئاكرێی گرتەوە بە تایبەتی (كانی ماسی، بیگوفا، باتوفە، دێرەلۆك، سەرسنگ، زاخۆ، ئەتسووش، شیروان مازن، ئاكرێ‌ و دینارتێ‌). لەم شاڵاوە بەهەزاران كەس لە خەڵکی بادینان لەترسی كیمیاباران‌و بێسەرو شوێنكردن ئاوارەو دەربەدەر بوون، بۆ ئەنجامدانی ئەم شاڵاوە جگە لەفەیلەقی پێنجەم كە بنكە و فەرماندەییەكەی لەشاری هەولێر بوو قیادە فەیلەقەكانی(1، 2، 3، 4، 5، 6، 7)هەروەها تیكرای تیپەكانی بەشداریان كردوە (18تا 20)  تیپ بوون، قیادەی هێزەكانی (38 و 42 و 29 ، 35 ، 41،45 ) هەروەها (هێزی بەرگری نیشتیمانی 5) هەروەها فەیلەقەكانی سێ‌‌ و شەش‌ و حەوت لەباشوری عێراقەوە گوازرانەوە بۆ ئەوێ‌ بەشداری لە شاڵاوەدا بكەن. ئەم ناوچانەی لەژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگەی KDP دابوو، سروشتی جوگرافی سەختی ناوچەكە پێداویستی لۆجستیكی ئاڵۆزو كردە بوو كە مەرجە دابین بکرێت بۆ سوپایەكی نیزامی، بەڵام پەلاماری دژ بە KDP لەهێندێک لایەنەوە پتەوتر و دارێژراوتر و راستەوخۆتر بوو لەوەی كە بۆ تێكشانی PUK لە پێشوو سازكرا چونکە لە رووی سەربازی دەستی کراوەتر بوو بە هۆی راوەستانی شەر لەگەڵ ئێران.

لە شاڵاوەكانی ئەنفالی كۆتایی زۆر لە دانیشتوانی ئاشووریی و مەسیحیە كاسۆلیكەكان و ئێزیدیەكان وەك كوردە موسڵمانەكان دەسگیر و بێسەروشوێن كران، لە شاڵاوەدا گوندە ئاشوورییەكان وەك بەڵاڤ لە ناحیەی بەرواری باڵا و مێزێ‌ لە سەرسەنگ و گوندی كۆسە لە دۆسكی هاوكات لەگەڵ گوندەكانی كوردەکانی دراوسێیان  بێ‌ جیاوازی سوتان و بەر بلدوزەر دران و خاپوركران، هەندێك لە خەڵكی ئەم ناوچانە كە مەجالی دەرباز بوونیان هەبوو لەگەڵ كوردەکان هەڵاتن و پەنایان بردە بەر چیاكان و سەدانیشیان پێكەوە بەرو توركیا رۆیشتن كە تا لێبوردنە گشتییەكەی 6ی ئەیلول هەر لە توركیا مانەوە. 

کیمیاباران لە شاڵاوی ئەنفال کۆتایی لە بادینان

یەکێک لە ڕەشترین تاوانەکانی مێژووی دەوڵەتی عێراق لە سەردەمی ڕژێمی بەعس و یەکێک لە کاریگەرترین چەکەکانی کە بۆ لەناوبردنی کورد بەکاری هێنا، چەکی کیمیاوی بوو، کە لە ساڵی ١٩٢٥ بەپێی ڕێککەوتننامەی جنێڤ قەدەغە کراوە. بە پێی بەڵگەنامەکانی رژێمی بەعس لە ئەنفالی کۆتایی ئەو ناوچانە کیمیاباران کراون:

1. لە ڕۆژی 24/8/1988 لە پارێزگای دهۆک چیای گارە و گوندی (زێوەشکان) بۆمبارانی کیمیایی کرا و 10 پێشمەرگە شەهید بوون.

2. لە ڕۆژی 25/8/1988 لە پارێزگای دهۆک قۆناغی هەشتەم و کۆتایی ئەنفال دەستیپێکرد و بۆمبارانی کیمیایی بۆ سەر ناوچەی ئامێدی و بەرواری باڵا، گوندەکانی ( وەرمیلی ،باپیری، گەرەگوە، هیسی، ئیکمالا، ئاسهی، بازێ، میسکا، توشمبیک، مێرگا چیا، کانی بەلاڤ ،بریجینی، توێکا) دەستیپێکرد و لە ئەنجامدا 5 کەس گیانیان لە دەستدا و 75 کەس بریندار بوون.

3. لە ڕۆژی 25/8/1988 لە پارێزگای دهۆک، ناوچەکانی ئامێدی، سەری گارە و گوندەکانی ( ئیکمالا، کیری، بەلیتی، باوەکا، بەرکەڤری، گرکا، کۆڤلینک، ڕدینیا، سارکی، زێوکا، شێرانە، بلێجانی، بانێ) کیمیابارانکرا و 2 کەس گیانیان لەدەستدا  و 40کەس بریندار بوون. هەر لەم شاڵاوەدا زیایر لە 46 گوندی دەڤەری ئامێدی تەختی زەوی کران.

4. لە ڕۆژی 25/8/1988 پارێزگای دهۆک ناوچەی ئامێدی، بەرواری خوارو و گوندەکانی (سپینداری، سواری) کیمیاباران کران.

5. لەڕۆژی 25/8/1988 لە پارێزگای دهۆک، گوندەکانی ( کانیا، باسکا، ئاڤۆکێ، بیمنانش) کیمیاباران کرا و چەندین کەس بەرکەوتن.

6. لە ڕۆژی 25/8/1988 لە پارێزگای دهۆک، گوندەکانی( پریسە، جزگیرا، چەمچاڵی، چەمشرتی، چەم ڕەبەتکی، میروکی، بلمباس) کیمیاباران کران و چەندین کەس بریندار بوون.

7.  لە ڕۆژی 25/8/1988 لە پارێزگای دهۆک، گوندەکانی( تویکا، بلیجان، زرهەوا) کیمیاباران کران، لە ئەنجامدا 14 کەس گیانیان لەدەستدا و 15 کەس بریندار بوون.

8. لە ڕۆژی 25/8/1988 لە پارێزگای دهۆک، گوندەکانی (بریجینی، درگەلا شێخا، زیناڤا، دبانکێ) کیمیاباران کران و لەئەنجامدا ، چەندین کەس بریندار بوون.

9. لە ڕۆژی 26/8/1988 لە پارێزگای دهۆک، ( سەری ئامێدی، سپێر، سینیا، نێروە، خەرەگول کوجرزکا، خراپ، زێوە، بەرچی، کانی، دیری، دەرگەنی، سیری، سکیری، سەرکەلی، فیرستەک، چیاڕەشک) بۆردومانی کیمیاباران کران، قوربانیەکان نەزانراوە.

10. لە ڕۆژی 27/8/1988 لە پارێزگای هەولێر، مزوری بالا ناوچەی( زێی ڕوشین) بۆردومانی کیمیایی کراوە، ژمارەیەک قوربانی و بریندار هەبوو.

11. لە ڕۆژی28/8/1988 لە بادینان، لە نێرەوە و ڕێکان گوندەکانی (شیڤی، هیتوت، کانیا پینک، باشی، سەرنی، گارە، گەرو، باوانکێ، زێوە، گەلی کوتکێ) کیمیاباران کران، ژمارەی قوربانیان نەزانراوە.

12. لە ڕۆژی 29/8/1988 لە پارێزگای دهۆک ناوچەی بەرواری باڵا گوندی ( بازێ و گەلی بازێ) کیمیاباران کران و 2980 کەس گیانیان لە دەستداو سەدان کەسیتر بریندار بوون.

13. لەڕۆژی 29/8/1988 پارێزگای دهۆک، گوندی (پانکێ) کیمیاباران کرا، زیاتر لە 1000 کەس گیانی لەدەستدا و سەدان  کەس بریندار بوون.

 سوپای دەوڵەتی عێراق و رژێمی بەعس بەر لەدەستپێكردنی هێرشەكان بۆ سەر بادینان هەموو ئەو یەكەو فیرقانەی سوپا لەنزیك شاری دهۆك كەوتەخۆ ئامادەكردن‌و چەند شوێنێكی بەبۆمبی هێشویی بۆردومانكرد، لەوانەش گوندی سپینداری قەدپاڵی چیای گارە كەچەند كەسێكی لێ كوشتن و شەهید کردن، لەئێوارەیەكی درەنگی 24ی ئابدا بارەگای هێزی KDP  لەزێوەشكان كە لقی یەكی لێ بوو بەریەكەم هێرشی كیمیایی كەوت‌ و (10) پێشمەرگە بەرکەوتن و شەهید بوون، بۆ بەیانیش 25ی ئاب، فرۆكە جەنگییەكانی رژێم لەیەك كاتدا چەند هێرشێكی جیاجیایان دەستپێكردو بەخەستی ناوچەكەیان بۆردومانكرد، شایەت عەیانێك كەلەو ناوچەیدا بووە دەڵێت: لەهەمان شەودا كاتژمێر 2ی بەرەبەیان 26/8/1988 دوانزە فرۆكەی ستونی هێرشیان كردە سەر ئەو ناوچانەو ئامانجەكانیان بۆردمانكرد، مەبەستی سەرەكی رژێم لەو بۆردومانەدا بڵاو كردنەوەو چاندنی ترس‌و دڵەراوكێ‌  بوو لەنێو خەڵكیدا هەروەها ترسی ئەوەش هەبوو كەوا رژێم چەكی  كیمیایی بەكاربهێنێت، هەروەك پێشووتر لەهەڵەبجە وقەرەداخ‌ وگۆپتەپە وعەسکەر وسێوسینان وشێخ وەسان وبالیسان و زۆر ناوچەیتر لە قۆناغەکانی تری ئەنفاڵ بەكارهاتبوون، لەم شەوەدا خێزانە هەڵاتوەكان ئەوەندە زۆربوون تەنانەت رێگاکە  بەدی نەدەكرا، بەهەمان شێوە لەدوا ئەنفالیشدا ئەم چەكە كۆكوژییە بەكارهات كەزەرەرو زیانێكی گیانی زۆری لێ كەوتەوە، گوندی  برجینی ناحیەی زاوێتە لە 25ی  ئابدا كەوتەبەر چەكی كیمیایی كەلەلایەن هەشت فرۆكەوە بۆمبابارانكرا. ئەوانەی بۆردومانەكەیان بینیوە دەگێڕنەوە كە بۆمبەكان گەواڵاو دووكەڵی ئێجگار گەورەیان لێ بەرزبۆوە، یەكەمجار سپی‌و ڕەش بوون پاشان زەرد هەڵگەڕان‌و بەشێوەیەكی ستوونی پەنجا شەست یارد لەئاسماندا  بەرزبوونەوە ئەوجا دووكەڵەكە بەناو دۆڵەكەدا بڵاوبووەوەو دواجار نزم بۆوەو بەناو گوندەكەدا تێپەڕی‌و كەوتینە بۆن كردنی گازەكە. سەبارەت بەبۆنەكەش وا دەگێرنەوە كە لەسەرتادا زۆر خۆش بووە، بۆنی سێو وشتی شیرینی لێ دەهات، بەڵام زۆری  پێ نەچوو كە تاڵاو ەکە كاری كردەسەر دەم‌ و چاو و پێستمان لەناكاو هەناسەشمان سواربوو، چەند میلێك لەباكوری  برجینیەوە، گوندی (تلاكرد) بەهەمان شێوە لەلایەن فرۆكەكانی عێراق كیمیابارانكرا‌و چەند كەسێك تیایدا بونە قوربانی و كوژران، هەروەها هەردوو گوندی (سپێندارۆكەو بەركەڤرێ‌) كە لەیەكتر نزكین لەلایەن دووفرۆكەوە بەخەستی كیمیابارنكران، لەئەنجامدا چواردە پیشمەرگەو هاوڵاتییەكی مەدەنی كوژران، بەشێوەیەكی گشتی نزیكەی (100) گوند بەر خەستترین هێرشی كیمیایی كەوتن کە لەسەرەوە دانراوە لەوانەش (وەرمێلێ، بلێجانێی بانێێ‌، باوەركا كەڤری، مێرگەتوی، هەڤنێكا، بیرۆزانا، درێرشێ‌، مێزێ‌، سپیندار، خەلیفۆ، گەرگەش، گارەگۆ، گۆرە، زێوەشكان، بەلوتی، گیزێ‌، زاركێ‌، رەزیكێ‌، سارتكێ‌،ماردێنیا، شێرانە، یەكمالە، سوارێ‌، ئاڤۆك‌و چەند  گوندێكی تر).
دیارە بەسەدان كەس لەئەنجامی ئەو هێرشانەی كەبەچەكی كیمیایی كرانە سەر گوندنشینەكان گیانیان لەدەستدا، زۆری ئەو قوربانیانەش دەگەڕێتەوە بۆهۆی  ئەوەی كە هەردوو گازی خەردەل‌و دەمارەگازی سیانید تێكەڵ بەیەك كرابن، هەروەها هەندێك لەپسپۆران وای بۆ دەچن كەوا لەوانەیە دەمارەگاز (غاز الاعصاب) GB كەبەگازی سارین دەناسرێت لەو هێرشانەدا بەكار هاتبێت.
خەڵكی ئەم دەڤەرە بەرەو رێگای بێگوڤا وكانی ماسی هەڵاتن، تا كاتژمێر 2ی شەوی  26/8/1988 -25 خەڵكەكە توانیان دەربازبن، بەڵام دواتر سوپای عێراقی ئەو ناوچانەی داگیركردو رێگای دەربازبوونی خەڵكەكەی گرت، هێزی پێشمەرگەش زنجیرە شەڕی دەکرد  كەتیایدا پێشمەرگەكان هەوڵیان دەدا كۆسپ ‌و تەگەرە بخەنەبەر پێشڕەوی سوپاو خاوی بكەنەوە، بەڵام فرۆكەكانی رژێم لەدوای پێشمەرگەكان بوو ناچاریان كردن كەئەوناوچانە بەجێبێڵن لەكۆتایی رۆژی 26ی ئاب شەڕ كۆتایی پێهات، بەڵام ناوچەی بادینان بەتەواوی لەبەرەبەیانی 28ی ئاب، داگیركرا.
لەئەنجامدا دەیان هەزار خەڵكی مەدەنی ئاوارەو دەربەدەری توركیابوون ئەوانی تریان لەماڵەوە دەسگیركران، یان پاش ماوەیەكی كەم خۆیان بەدەستەوەداو دواتریش شوبنزر كران.
(هەر لە26ی مانگدا ئەوخەڵكە لەسەر سنووری توركیا گیرسایەوە، دەسەڵاتدارانی تورك سەرەتا نەیانهێشت خەڵكە كە بچنە ناو سنووری توركیا، بەڵام دواتر ناچار بوون كە رێگایان بدەن، نزیكەی(65-80) هەزار كەس توانیان  بچنە ناو توركیاوە، ئەویش دوای ئەوەی خەڵكەكە فشارێكی زۆریان خستە سەر جەندرمەو سەربازەكانی تورك كەبووە هۆی ئەوەی لێرەولەوێ‌ چەندپێكدادانێكیش لەنێوانیاندا روبدات،خەڵكەكە ترسی ئەوەشی هەبووكە رژێمی توركیا تەسلیم بەعێراقیان بكاتەوە، دواتر لەو كەمپانەی كە بۆیان دروستكرا نیشتەجێكران، هەروەها خەڵكی كوردستانی باكور یارمەتییەكی زۆری خەڵكە ئاوارەبووەكانیان داو زۆر لەمەینەتی‌و خەمەكانیان رواندنەوە [5].

کۆمەڵکوژی ژن و منداڵان گوندی کۆرفێل

ئەوانەی خۆیان دا دەست وسوپا یان دەسگیركران، زۆربەیان بەرەو چارەنوسێكی نادیار رۆیشتن، سەبارەت بەشونبزركردنی خەڵكی بادینان بەزۆری رەگەزی نێرینە دەگرێتەوە، بەڵام لەناوچەی دۆسكی لەگوندی كۆرفێل ئەفسەرێك (35) سی‌و پێنج كەسی لەژن‌و منداڵ و پیاو  گوللە باران كرد، ئەفسەرێكی پێشووی سوپای عێراق  كە پلەكەی عەقید بوو  بە(MEW)ی راگەیاندوە كەفەرمانیان بۆ هات هەرچی پێشمەرگەیە بیانكوژین، تەنانەت ئەوانەشیان كەخۆبەدەستەوە دەدەن، هەروەها ئەو جوتیارە مەدەنیانەش كەلەناوچەی قەدەغەكراودا بوون. هەر بەپێشمەرگە دانرابوون واتە تەواوی پیاوە تەمەن (15تا70) ساڵیەكان، هەر وەک لە بریاری ٤٠٠٨ علی حسن المجید دا هاتبوو، ئەم فەرمانە تائاستی فیرقەكان بەنوسراوی ڕەسمی دابەزی بوو ئەفسەرە پلە نزمەكانیش بەزار (شەفەوی) ئاگاداركرابوونەوە، ئەم فەرمانە بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە لەسەرحوكمی قەرەقوشی رژێمی عێراق‌و ئەنجامدانی سیاسەتی قركردنی (جینۆساید) گەلی كورد.

کۆمەڵکوژی گوندی کوریمێ

 گوللە بارانكردنی گیراوەكان لەئەنفالی بادینان بەشێوەیەكی بەر چاوو ئاشكرا ئەنجامدراوە، ئەوەتە تاوانی لەو شێوەیە لەگوندی كوریمێ ڕویداوە دوای ئەوەی خەڵكەكە خۆی داوەتە دەست سوپاوە (33) سی‌و سێ‌ پیاوو كوڕی گەنج كەتەمەنیان لەنێوان (13-43) ساڵیدابووە لەلایەن ئەفسەرێكی سوپاوە كەوا پێدەچێت دوای قسەكردن بەئامێری (لاسلكی هۆكی تۆكی) فەرمانی پێدراوە گوللە بارانیان بكات، بەم جۆرە ئەفسەرەكە هەر لەو جێگایەدا گوللەبارانیان دەكات‌ کە لەم ٣٣ کەسە شەش كەسیان بە ناوەکانی ئەبابکر عەلی سەعید، عەبدالقهار خەلیل، عەبدالکریم نایف حەسەن، هاشم محەمەد رەشید، صدقی عەبدالقادر فەتاح، فەتاح عەبدالقادر فەتاح، بە برینداری دەرباز دەبن و دواتر یەکێکیان بەناوی فەتاح عەبدالقادر فەتاح دوبارە ئەنفال دەکرێتەوە. کە بەپێی وتەی شاید حاڵەکان لە قەڵای نزارکئ بە بلوک کوژاروە. دەربازبووانی تاوانی گوندی کوریمێ لەو ١٣ کەسن کە لە شاڵاوەکانی ئەنفال و گۆرە بەکۆمەڵەکان رزگاریان بووە و بە دەبازبووانی گۆرێ بەکۆمەڵ ناوزەد دەکرێن. لەگوندی مێرگەتوو (مێرگەتی )بەهەمان شێوە دوای ئەوەی خەڵكە كە دەسگیر دەكرێت ژن‌و پیاو لەیەكتری جودا دەكرێنەوە دواتر ئەو پیاوانەی كەتەمەنیان لەژوور پازدەساڵی دابووە دەسبەجێ‌ گوللە بارانكران.

 ئاشووریی و مەسیحیە كاسۆلیكەكان و ئێزیدیەكان لە ئەنفالی کۆتایی

هەروەک لەسەرەتاوە باسمان کرد لە شاڵاوەكانی ئەنفالی كۆتایی زۆر لە دانیشتوانی ئاشووریی و مەسیحیە كاسۆلیكەكان و ئێزیدیەكان وەك كوردەکان دەسگیر و بێسەروشوێن كران، لە شاڵاوەدا گوندە ئاشوورییەكان وەك بەڵاڤ لە ناحیەی بەرواری باڵا و مێزێ‌ لە سەرسەنگ و گوندی كۆسە لە دۆسكی هاوكات لەگەڵ گوندەكانی كوردەکانی دراوسێیان  بێ‌ جیاوازی سوتان و بەر بلدوزەر دران و خاپوركران،
لە چاوپێکەوتنێك كە میدل ئێست ووچ لەگەڵ قەشەیەكی ئاشووریی ئەنجامیداوە قەشەیەكی ئاشووریە دەڵێت “كەوا لیستێكی 250 كەسی كۆكردووتەوە كە لە ماوی ئەنفال و پاش ئەنفال بێسەروشوین كران”، هەروەها لە چاوپێكەوتنی لەگەڵ دە دوانزە كەس نیشتەجێ‌ كۆمەڵگاكانی بەحركە و جێژنیكان ئەنجام داوە سەرجەم ناوی 98 كەسی كەوتوتە لا كە بێسەروشوێن كراون. ئەم لیستە بریتی بوو لە 64 مەسیحی (25 پیاو،18 ئافرەت، 12 منداڵ) ،كە لە خوار تەمەنی 16 ساڵی دابوون و 9 كەسیتر كە نەزانراوە کێن و تەمەنیان دیار نەبوو، لەگەڵ 34 كەسی ئێزیدی كە (4 یپاو، 9 ئافرەت، 21 منداڵ)، زۆربەی ئەوانەی کوژراوەن منداڵی خوار یەكساڵ بوون و بە تەمەنترین كەسیش ئافرەتێكی 85 ساڵ بووە.

قەڵای نزاركێ‌ لە دهۆك

 قەڵا سەربازییەكەی دهۆك دەكەویتە رۆژهەڵاتی دهۆك ،ئەم بینایە بینایەكی كونكرێتی زەبەلاحەو لەسەر شێوازی قەڵای نوگرە سلمان  لە ساڵی 1970 لەسەر نەخشە بیناسازی سۆڤیەت دروستكراوە ،لەپاش دەست پێ‌ كردنی شاڵاوی ئەنفال كۆتایی(بادینان) ئەو خەڵكەی كە دەسگیردەكران هەر لە شوێنی دەسگیر كردنیان بە ئیڤا راپێچی ئەم قەڵایە دەكران جگە لە هێندیك لە پیاو گیراوەكانی باشووری بادینان یەكسەر گوازرانەوە بۆ مۆسڵ كە تائیستا كەس بە زیندوویی لێنەگەڕاوەتەوە، بە پێی بەڵگەنامەكانی ئەنفالی هەشتەم سەبارەت بە گیراوەكان نووسراوە ژمارەی ئەو تێكدەرانەی لە لایەن سوپا دەسگیر كراوەن لە شاڵاوەكانی ئەنفال بەم جۆرەیە”ئەو تێكدەرانەی خۆیا بەدەستەوەداوە 803 كەسە ،ئەو تێكدەرانەی كە دەسگیر كراوەن 771 ،ژمارەی پیاوەكان 1489 كەسە ،ژمارەی ئافرەتەكان 3368 كەسە و ژمارەی منداڵەكان 6469 كەسە بەم جۆرە ژمارەی دەسگیركراوەكان دەبێتە 13395 كەس ئەمە جگە لە وانەی دەستبەجێ‌ گوللەباران كران، لە قەڵای نزاركێش هەروەك ئەوانەی تر خەڵكەكە هەر پاش گەیشتنیان لە یەكتر جیادەكرانەوەو پیاوەكان بە تایبەتی ئەوانەی لە تەمەنی خزمەتی سەربازی دابوون نانووس دەكران ئیفادێكیان لێ‌ وەردەگیرا كە وا پێ‌دەچێت بە كاسێتی ڤیدیوش تۆمار كرابێت .
هەروەها ئەشكنجەو ئازاردانی جەستەیی و دەروونی گیراوەكان لە قەڵای نزارکێ ناوبانگی دەركردەبوو لەوانەش بە بلوك كوشتن ،بەدوای سەیارە ڕاكێشان رێدن و سمێل سوتاندن ،زللە لیدان فەڵاقەكردن لەبەردەم خزموكەسوكاریان كە دەبووە هۆی قێژە هاواریان ئەم جار بە قامچی دەكەوتنە ناویان لێیان دەدان ئەوتە پیرەمێردێكی خەڵكی بادینان دەڵێت”بە چاوی خۆم بینیم ئەفسەرەكان پیاوێكی گەنجیان بە بلوك كوشت، ووتی منیش گریام ولە خوا پارامەوە كە هەموومان رزگار بكات” ئافرەتێكیش لە دهۆك  بە ناوی خوازراوی ئامینە خان لە چاوپێكەوتنێك كە لەگەڵم ساز كردوە دەڵیت” كاتیك دەسگیركراین ئیمەیان سواری ئیڤایەك كرد لە كاتی سواربوون یەكێك لە سەربازەكان دەستی بۆ بردوە ووتی گەرامەوە تفێكێم لە نێوچاوانی كرد ئەویش تا هێزی تیدا بوو زللەیەكی لە بناگوێمدا  ومنی خستە سەر ئەرز دواتر خەڵكەكە بەزۆر منیان لە بن دەستی دەرهیناو بەڵام هەموویان لەسەر من بەرشەق وپێ‌ لەقە كەوتن، لە بەردەوامی قسەكانی ووتی فیستانەكەم دڕا هەموو قالبم شل وكۆت ببوو ،ئیستا كە خەریكی گێرانەوەم گوێەكانم ژانی گرتووە”.

 بارودۆخی گەنجەكان لە هەمووان خراپتر بوو هەر كە دەگەیشتن بۆ قەڵاكە بە شەق وپێ‌لەقە پێشوازی دەكران. ئەگەر هاتەبا جڵووبەرگی پێشمەرگەی لەبەربا یەكسر فەڵاقە دەكرا، ئەوەتا شاید حالێك لە بادینان دەلێت” رۆژیك سەربازەكان خەریكی فەڵاقە كردنی كۆمەلێك کە دوانزە كەس بوون  كۆڕی گەنج كە جلووبەرگی پێشمەرگەیان لەبردابوو، ئەفسەر و سەربازەكان بە سەریان دەیانقیراند وجنێویان دەدانێ‌” دەیان ووت ئیوە شەرمتان نەكرد لەوەی تیكدەر بوون هەی كۆڕی سەگینە! پاشان شایدەكە لاشەی خویناوی  هەر دوازدە لاوەكەی بینیبوو سەربازەكان رایاندەكیشانە دەرەوە ،گاردێك پێی وتبوو ئەوانە پیشمەرگە بوون لە چیای مەتین دەسگیركراوەن”  لە قەڵای نزاركێ‌  خەڵكێكی زۆری لە گوندەكانی ئێزیدی و مەسیحیە ئاشوورییەكان دەسگیر كرابوون كە بە جیا لە بەندیەكانی تر دایاننابوون كە چارەنووسی زۆربەیان تاكو ئیستاش نادیارە، هەروەها پیاوەكان لە نهومی خوارەوە بوون و ژنەكان لە نهومی سەرەوە دواتر ژن و منداڵەكانیان بە یەكجاری لە پیاوەكان جیا كردەوەو بۆ بەندیخانەی سەلامیە رەوانە كران، ئامینەخان لە بەردەوامی قسەكانیدا دەڵێت “قەڵای نزاركێ‌ زۆر پیس بوو وەك ئەوە وا بوو لە ناو ئاودەستێكی زۆر پیسدا بژیت هەروەها ووتی هەركات یەكێك لە ژنەكان داوای دیتنی پیاوەكانیان كردەبا ئەوا بە شەق پێ‌ لەقە فریاندەدا سەر ئەرز زۆر جینو وسوكایەتیان پێ‌ دەكرد بۆیە زۆر نەماندەویرا داوای دیداریان بكەین ،هەروەها ووتی پاش چەند رۆژێك بە پاسی داخراو ئیمەیان گواستەوە بۆ بەندیخانەی سەلامیەی شاری موسڵ وئیتر هیچ ئاگامان لە پیاوەكان نەما”. 

بەندیخانەی ئافرەتان لە سەلامیە

 بەندینخانەی (سەلامیە) وەك بەندیخانەی دووبز  تایبەت بە ئافرەتان بوو كەلەبنەڕەتدا سەربازگەیەك بووە لەشارۆچكەی بچووكی سەلامیە كەماوەی چەند میلێك لەباشووری موسڵەوەیە لەسەر ڕۆخی ڕۆژهەڵاتی دیجلە، ئەوانەی لە شاڵاوی ئەنفالی بادینان دەسبەسەرکرابوون لە دوای جیاکردنەوەی بەشێکیان لە قەڵای نزارکێ  هێنابویانە بەندینخانەی سەلامیە هەموویان خەڵكی بادینان بوونە خواردنی رۆژانەیان نانی رەق‌ و ئاوی تانكی گەرم بووە، نوستنیشیان لەسەر چیمەنتۆ روتەكەی ناو قاوشەكان بوو. لەبەر ئەوەش پاش فترەیەک بارودۆخی ئەنفالکراوان بەروە خراپی رویشتتوە و داو دەرمان وتیماركردن نەبوە، بۆیە حاڵەتی مردن بەرەو زۆری چووە، بارودۆخی بەندینخانەی سەلامییە لەبارودۆخی بەندینخانەی دووبز‌و نوگرە سەلمان باشتر نەبووە.
بەندیخانەی سەلامیەی شاری موسڵ كەوا پێدەچی نزیكەی (12) هەزار بەندكراوی لێ بوبێت لەو كەسانەی لە شاڵاوەكانی ئەنفالی كۆتایی دەسگیر كران بران بۆ قەڵای نزاركێ‌ و دواتریش بەشێكیان راپێچی ئەوەێ‌ كران  کە كوردە ئاشووری و مەسیحیەكانیشیان لەگەڵدا بووە. ئافرەتێكی گیراوی بەندیخانەی سەلامیەی دەگێرتەوە” كەپیاوەكان لەم بەندیخانەیە بەدەست وچاو بەستراوی راپێچی ناو ئۆتۆمۆبێلی پەنجەرە تاریك كران‌و بۆ شوێنی نادیار بردران پاشماوەیەكی كەم دەنگی دەسترێژی گوللە دەستی پێكرد كەوا پێدەچێت كۆمەڵكوژیان كردبن”.
ئافرەتەكان  زیاتر ئازاری دەروونیان  ئەوەبوە كە نەیانزانیوە براو باوك‌و مێردەكانیان چارەنووسیان بەچی گەیشتووە، هەر چەندە  ئەم بەندینخانەیە تایبەت بووە بەئافرەت‌و منداڵەكانیان بەڵام دەنگوباسی ئەوەش هەبووە كە لەقاوشی تری بەندینخانەكەدا بەندی پیاویش هەبووبێت، ئافرەتێكی خەڵكی ناحیەی گولی لەرێگەی سەربازە پاسەوانەكانەوە زانیبووی كەوا مێردەكەی وسی برای ماون‌و لەو بەندینخانەیەن، هەروەها ئافرەتێكی تر كەلەگەڵا زیندانیانی خەڵكی ناوچەی سەرسەنگدا لەقاوشی ژمارەحەوتدا بووە بینیبووی كەوا لەقاوشەكەی بەرامبەریاندا هەندێك پیاوی چاو بەستراوەو هەردوو دەست لەپشتەوە هەن، كەوا هەموویان پشتێنی كوردیان بەستوە و جەمەدانیشیان لەسەر بووە هەروەها ئافرەتەكە ئەوەشی بینیوە كەوا  چۆن پیاوەكانیان كردۆتە  ئەو ئۆتۆمبێلە داخراوانەی كەتەنها لەدوواوە پەنجرەیەکی بچوکی هەبووە.

ژمارەی ئەنفالکراوەکان لە شاڵاوی ئەنفالی کۆتایی

 ژمارەی ئەنفالکراوان لە بادینان زۆر لەو ژمارەیە زیاترە کە لە راپۆرتەکەدا هاتووە. بەڵام بەپێی راپۆرتی شیکاری ئەنفالی کۆتایی لە لاپەرەی ٥٦ی دا هاتووە لەم شاڵاوە 13553 کەس دەستگیرکراون بەم شێوەی خوارەوە:

803 کەس ئەو تێکدەرانەی دەستگیر کراون
737 کەس ئەو تێکدەرانەی خۆیان بەدەستەوە داوە
1489 پیاو
3373 ژن
6964 منداڵ

لە تێبینی نوسراوە:

۱۸۷ ژن و پیاو و منداڵ کە تاکو ئامادەکردنی ئەم راپۆرتە لێک جیا نەکراینەوە و ئەمانە جگە لەو کەسانەی لە کاتی دەستگیر کردن و پەلاماردان دەستبەجئ کوژراون. هەر وەک پێشتر ئاماژەمان پێداوە. دواتر بەپێی راپۆرتەکە لەگەڵ کیمیابارانکردنی گوندی برجینی ژمارەی قوربانیان بۆ 14473 کەس بەرز بووە.

لە شاڵاوی ئەنفالی کۆتایی جگە لە ئەنفالکردنی هەزاران کەس لە خەڵکی سڤیلی ناوچەکە، ژمارەیەکی زۆر  بە چەکی کیمیایی شەهید و سەدان برینداری  لێکەوتەوە  جگە لەوانەش هەزاران کەسی  ناچار کرد کۆچ بکەن بۆ وڵاتی تورکیا، لەم شاڵاوە زیاتر لە 663 گوند بێ جیاوازی  لە موسلمان و مسیحی و ئاشووری و ئێزیدی  بە مزگەوت و کەنیسە و کلیسە و پەرستگاە وێران و خاپوور کران. و ١٠٠ ناحیە و گوند و ناوچە و دۆل و چیا کیمیاباران کران، دواتر  لە ٦ی ئەیلولی ١٩٨٨، هەڵمەتی دژە کورد لە چوارچێوەی لێبوردنی گشتی درۆین بە ناوی ئەنفال کۆتایی هات بەڵام شاڵاوی لە ناو بردنی کورد لە دوای لێبوردنی گشتی هەر بەردەوام بوو. لە دوای لێبوردنی گشتی بەشێک لە ئەنفالکراوان ئازاد کران بەڵام رەوانەی کۆمەڵگای زۆرەملی جەژنیکان و گردەچاڵ و بەرحوشتر  لە پارێزگای هەولێر کران.

 کۆمەڵگای زۆرەملی جێژنیکان و گردەچاڵ و بەرحوشتر لە هەولێر

لە پاش دەرچوونی لێبوردنی گشتی لە لایەن ئەنجومەنی سەركردایەتی شورش ئەو كەسانەی لە ئەنفالی كۆتایی گیرابوون چارەنووسێكی سخت و دژوار چاوەڕیی كردن چونكە هەزاران كەسیان رەوانەی باكووری رۆژهەڵاتی هەولێر و لە كۆمەڵگای بەحركە و جێژنیكان نیشتەجێان كردن . چەند رۆژێك لە پاش دەرچوونی بریارەكە خەڵكێكی زۆر لە خابوور پەرینەوە لە خاڵی سنوری ئیبراهیم خەلیل خۆیاندا بە دەست سوپای عێراقەوە، ئەفسەرانی ئیستخبارات كە چاودێری گەرانەوەیان دەكرد كوردە موسلمانەكان پارچە پسوولەكیان پێدەدان كە لە سەری نوسرابوو “رەوانەی هەولێر بكرێن” بۆ کۆمەڵگاکانی جێژنیکان و گردەچاڵ و بەر حوشتر، بەڵام داوایان لە مەسیحی و ئیزیدییەكان دەكرد كە خۆیان بناسێنن و پاشان فەرمانیان پێدان بە جیا لە لایەكەوە رێز بن. دواتر پێیان ووتن كە پیاوان دەگەرێنەوە بۆ یەكەكانی خۆیان ئەگەر سەربازی فیراری بن، ژن و مندالەكانیش رەوانە دەكرێن بۆ ماڵی خۆیان، بە پێ قسەی شاید عەیانێك “لە پاش گەرانەوە و خۆ بەدەستەوەدانیان نێردران بۆ دهۆك ئەو شایەدە لە وەێ‌ بینیویەتی ئەو كۆمەڵە كوردە کە زۆربەیان ئێزیدی بوون، شەش ژووریان لە نهومی دووەمی قەلاكە پر کردە بوو و لە زیندانیە كوردە مۆسلمانەكان جیا كرابوونەوە”.

 دەنگو باسی گەیشتنی خەڵك زوو بڵاو بووە، خزم وكەس كاریان ڕژانە ناو دهۆك بۆ سۆراخ كردنیان بەڵام مخابن بێ‌ سوود بوو چونكە پێیان گوترابوو تەواوی پیاوانی مەسیحی و ئێزیدییەكان رۆژی پێشتر بە ئۆتۆمبیلی داخراو گواستراونەتەوە ئەمە دوا جار بوو كە کور و پیاووکانیان بە زیندوویی بینرابن، و ژن و منداڵ و پیرەمێردەكانیش پاش ئەوەی تاقە شەوێك لە دهۆك هێشتێبوونیانەوە دواتر بە پاس رەوانەی ئۆردوگا چۆلەوانیەكانی بحرکە و جێژنیكان كران، هەر ماوەی هەفتەیەك تێپەریبوو بەسەر گەیشتنی راگوێزراوان بۆ بحركەدا كە لە بڵندگۆ ( (مۆکبیرە)رەسمیەكان جاڕیان لێدا كە دەبی ئەو كەسانەی هاتوونەتە ناو كۆمەڵگا بێدواكەوتن خۆیان بە بنكەی پۆلیس بناسینن ئەوانەی بەم جۆرە جیاكرانەوە یان ئاشووری یان ئیزیدی و كلدانە مەسیحیەكان بوون ئەوەی بە سەر ئەوانیان هێنا تاوانێًكی دڕندانە بوو و بە یەكێك لە گەورەترین مەسەلە نادیارەكان و تەمومژاویەكان دادەنرێت لە نێو چاوانی ئەنفالدا و رۆخسارێكی دیكەی جینۆساید بوو.

پاش دووهەفتە لە دوای بانگەوازە نەشازەكە بۆ كوردە مەسیحی و ئێزیدییەكان كرا بۆ ئەوەی بچن بۆ لای پۆلیس و ئیستخبارات لە ئۆردوگاكە کە دواتر خۆیان بە ئۆتۆمۆبیلكی لاندكروزەر بە هەردوو كۆمەڵگاكەدا گەران تا كو وا پێشانی بدەن كە هیچ ترسێك لە گۆرێ‌ نیە. لە وەڵامی قەشەیەك كە پرسیاری لێكردە بوون  “چمان لێدەكەن “لە وەڵامدا پێیان ووتەبوو “دەتانگێرینەوە بۆ شوێنی خۆتان “و یەكێكی تر وتبوی “دەیانبەین بۆ لای پیاوەكانیان” ،دواتر ناوكانیان خویندرایەوە و لەگەڵ لیستێك بەراوەرد كراوە وكران بە سێ‌ بەش بەپێ‌ی ئەو شوینەی خۆیان بە دەستەوە داوە لە ئاكرێ‌ یان دهۆك یان لە پارێزگای نەینەوا ئەم جیاكردنەوەیە هەندێ‌ خەڵكی خستە گومانەوە  هەر بۆیەش زۆریان خۆیان خستە رێزی ئەوانەی لە ئاكرێ‌ خۆیان بە دەستەوە دابوو. دواتر پاسێكی سەربازی لەگەڵ ئەفسەرێكی سوپا و نۆ یان دە سەرباز گەیشتن و بیست و شەش كەسی فەلەی ئاشووریی خەڵكی گوندی كۆسەی هەڵگرت و بردنی  حارێكی تر كەس ئەوانی نەدیتەوە، مەسیحیەكان كەم ببونەوە لەگەڵ ئەو ئێزیدیانەی كە لە ئاكرێ‌ خۆیان بە دەستەوە دابوو، ئەمانە تا هاوینی 1990 تا ئەو كاتەی قەدەغە هەڵگیرا لە بەحركە و جێژنیكان مانەوە ئەوانەی كە بە پاسەكەش بردران هەرگیز نەگەیشتنەوە ماڵی خۆیان تەنانەت لە كۆمەڵگاكانی تر وەك مسویرك و خانكێ‌ نەبینران كە تایبەت بوون بە نیشتەجێ‌ كردنی مەسیحیەكان و ئێزیدیەكان.

لە دوای لێبوردنی گشتی درۆیینی بەعس و راپێچکردنی خەڵی بادینان بێ جیاوازی ئایین و رەگەز و تەمەن و نیشتەجێکردنی زیاتر لە ٥٠ هەزار کەس ئەوانەی لە ئەنفالی بادینان رزگاریان ببوو یان خۆیان بەدەستەوەدابوو لە گوند و کۆمەڵگا زۆرەملییەکانی نزیک شاری هەولێر لە ژیانێکی پر چەرمەسەری و لە هەڵومەرجی تاقەت پرۆکێن  کە خەڵکی بە ئەمکی هەولێر هەر وەک سەردەمی جینۆسایدی بارزانییەکان دیمەنی پر تراژدیا و ناڵە و گریانی دڵتەزێنی ئەو خێزانانە لەبیر ناکەن کە لە زێدی خۆیانەوە لە بادینان گواستراونەتەوە بۆ ناوچەیەکی گەرم و وشک لە بەرحوشتر و گردەچاڵ و جێژینکان کە لە هەولێرەوە نزیکە، بە بێ هیچ پێداویستەیەکی رۆژانەی ژیان بە برسێتی و تینوێتی و نەبوونی شوێنی حەوانەوە بۆ ژیان  کە ژمارەیەکیان لە ئەنجامی ئەو هەڵومەرجە بەسەریاندا سەپێنرا، گیانیان سپارد.
 لەو کاتەدا خەڵکی هەولێر  سەرەرای گەمارۆدانی ئەنفالکراوانی بادینان  لە لایەن سوپا و پیاوانی رژێم بە هەر شێوەیەک بوو دەستی یارمەیتان بۆ درێژ کردن و پشتیوانیان کردن بە پێدانی ئازوقە و کەل و پەلی ناو ماڵ هاوکارییان بۆ دابین کردوون باوەشیان بۆ کردنەوە. کە بە دەیان چیرۆک و بەسەرهاتیان لەسەر تۆمار کراوە و خەڵکی بادینان لە یادی ناکەن.

راپۆرتی شیکاری ئەنفالی کۆتایی 61 لاپەرە لەخۆ دەگرێت كە یەكێك لە گرنگترین بەڵگەنامەكان  هەژمار دەکرێت لە سەردەمی ئەنفال ویەکێک لە  هۆکارە سەرەکیەکانی  ناساندنی کەیسی ئەنفال بە جینۆساید لە دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق، ئەویش وەستانی شەری نیوان عێراق و ئێران بە بریارنامەی 598 و بەردەوامی رژیم لە كۆمەڵكوژی گەلی كوردستان لە شاڵاوەكانی ئەنفال بوو  کە نیەتی قڕکردن و جینۆسایدی کوردی بۆ دادگا سەلماند.
بەم جۆرە شاڵاوەكانی ئەنفال، بە ئەنفالی کۆتایی لە بادینان لە 6/ ئەیلولی 1988 كۆتایی پێهات. لە 6 ی ئەیلول رژێمی بەعس پاش ئەو هەموو کۆمەڵکوژی و ماڵوێرانیە لێبوردنی گشتی دەرکرد.  لە شاڵاوەکانی ئەنفال کە هەموو كوردستانی گرتەوە وێرانیكردو ژێرخانی ئابوریشی لەبنەچەوە هەڵتەكاندا و ١٨٢٠٠٠ خەڵکی بێسەروشوێن کرد.