پێشەکی:
کارەساتی دەرسیم یەکێکە لە تاوانە هەرە ترسناکەکانی دەوڵەتی لە مێژووی نەتەوەی کورددا، کە لە نێوان 4ی ئایاری 1937 تا 1ی ئەیلولی 1938 لە سەردەمی حوکمی مستەفا کەمال ئەتاتورک ڕوویدا. لەم کۆمەڵکوژییەدا بە مەزەندەکردنی ٥٠ بۆ ٧٠ هەزار کوردی زازا عەلاوی لەلایەن حکومەتی تورکیاوە کوژراون. ئەم تاوانە بە یەکێک لە تاریکترین بابەتەکانی مێژووی کوردستان دادەنرێت.
- پاشخانی مێژوویی:
دامەزراندنی کۆماری تورکیە (١٩٢٣):
کۆماری تورکیە لە ساڵی ١٩٢٣ دامەزرا و سیاسەتەکانی ئەتاتورک لەسەر بنەمای ناسیۆنالیزمی تورکیا دامەزرا. ئەم سیاسەتانە بریتی بوون لە سەرکوتکردنی ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی، بەتایبەتی دژی کورد و ئەلەڤی.
ڕاپەڕینی شێخ سەعید (١٩٢٥):
شێخ سەعید پیران، سەرکردەیەکی کوردی خەڵکی دیاربەکر، دژی دەسەڵاتی ئەتاتورک یاخی بوو. یاخیبوونەکە بە توندوتیژی سەرکوت کرا و شێخ سەعید لەگەڵ چەند کەسێکی بنەماڵەکەی لە دیاربەکر بە ئاشکرا لە سێدارەدرا.
یاسای نیشتەجێبوون (١٩٣٤):
لە ساڵی ١٩٣٤ حکومەتی تورکیا یاسایەکی دەرکرد بە ئامانجی پاکتاوی نەتەوەیی و تورککردنی ناوچە کوردنشینەکان. ئەم یاسایە زەمینەی بۆ کارەساتی دەرسیم و کۆچی زۆرەملێی کورد خۆش کرد.
- ڕاپەڕینی سەید ڕەزا (1937-1938):
سەرکردایەتی ڕاپەڕین: .
سەید ڕەزا، سەرکردەیەکی دیاری زازا عەلاوی، بەرەنگاری سیاسەتەکانی تورکیکردن و کۆچی زۆرەملێ بووەوە.
هۆکارەکانی ڕاپەڕین: .
دژایەتی یاسای نیشتەجێکردنی ساڵی ١٩٣٤
ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر بە کۆچی زۆرەملێی کورد
دژایەتی بۆ وێرانکردنی شوێنە پیرۆزەکان و ناوەندە ڕۆشنبیرییەکانی عەلەوی
لە کۆتاییدا سەید ڕەزا و ئەندامانی بنەماڵەکەی دەستبەسەر و لە سێدارە دران. لە سێدارەدانی ئەو هێمای کۆتایی بەرخۆدان و دەستپێکی کۆمەڵکوژی بەربڵاوی خەڵکی دێرسیم بوو.
- ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان: .
بۆردومانی ئاسمانی:
لە کاتی ڕاپەڕینەکەدا، سەبیحە گۆکچەن، کچە بەخێوکراوەکەی ئەتاتورک و یەکەمین فڕۆکەوانی سەربازی ژنی تورکیە، ئۆپەراسیۆنی بۆردومانی بەرفراوانی بۆ سەر ناوچەکانی زازا عەلەوی لە دێرسیم ئەنجامدا. ئەم بۆردومانانە بووە هۆی وێرانکردنی تەواوەتی چەند گوندێک و کۆمەڵکوژی خەڵکی سڤیل.
هێرشی سوپا
هێزە زەمینیەکانی سوپای تورکیا خەڵکی سڤیلیان بردە ناو ئەشکەوت و پەناگە و دواتر بە بەکارهێنانی گازی ژەهراوی خنکاند. هەزاران خێزان لەناو ئەشکەوتەکاندا خنکان.
دواتر ئەفسەری پۆلیسی تورکیا ئیحسان سەبری چاغلایانگیل لە گرتەیەکی ڤیدیۆیی تۆمارکراودا دانی بەوەدانا کە سوپای تورکیا گازی ژەهراوی هاوشێوەی چەکی کیمیایی بەکارهێناوە.
- توندوتیژی دژی ژنان و منداڵان:
توندوتیژی سێکسی و لەسێدارەدان: .
بەگوێرەی شایەتحاڵی ڕزگاربووان، زۆرێک لە ژن و کچان دەستدرێژییان کراوەتە سەر، ئەوانەی بەرەنگاری بوون، ئەشکەنجە دراون و گولەباران کراون.
تێکەڵکردنی زۆرەملێ و ڕفاندنی منداڵ:
منداڵێکی زۆر بە زۆر دەدرا بە بنەماڵە تورکەکان بۆ ئەوەی ناسنامەی کوردایەتییان لەناو بچێت. ئەو کچانەی کە لە ژیاندا ماون وەک خزمەتکار لە ماڵەکانی تورکیا دامەزراون و ناسنامە و زمان و ئایینیان لەدەستداوە.
- گۆڕینی ناو و پاکتاوکردنی کولتووری: .
گۆڕینی ناوی دەرسیم بۆ تونچەلی:
دوای سەرکوتکردنی ڕاپەڕین، حکومەتی تورکیا بۆ سڕینەوەی ناسنامەی کورد و عەلەوی ناوچەکە ناوی ناوچەکەی گۆڕی بۆ “تونچەلی”.
لەناوبردنی میراتی کولتووری: .
شوێنە پیرۆزەکانی عەلەوی و زیارەت و شوێنەوارە کولتوورییەکانی کورد وێران کران. زمانی کوردی قەدەغە کرا و زمانی تورکی کرا بە ئیجباری.
ژمارەی قوربانییەکان:
لە نێوان ٥٠ بۆ ٧٠ هەزار کەس
ژمارەی پەنابەران:
زیاتر لە ٧٠٠ هەزار کەس گواستراونەتەوە بۆ شارەکانی وەک مانیسا، دەنیزلی، ئەسکیشەهیر و بالیکێسیر. زۆرێک لە ڕێگا یان لە کەمپەکانی نیشتەجێکردندا گیانیان لەدەستدا.
- بەڵگەنامە و ئەرشیف: .
بەڵگەنامە نهێنییەکان:
ئەرشیفی حکومەتی تورکیا بەڵگەنامە نهێنییەکانی پەیوەست بە هێرشەکانی ٤ی ئایاری ١٩٣٧ لەخۆدەگرێت کە تا ئێستاش بۆ خەڵک دەستیان پێناگات.
شایەتحاڵ و دانپێدانانەکان: .
ئیحسان سەبری چاغلایانگیل لە دانپێدانانەکەیدا باسی لە بەکارهێنانی گازی ژەهراوی و ناشتنی تەرمی ژن و پیاو و منداڵان لە گۆڕە بەکۆمەڵەکاندا کردووە.
- کاردانەوە نێودەوڵەتییەکان: .
داوای لێبوردنەکەی ئەردۆغان (٢٠١١):
ڕۆژی 23ی تشرینی دووەمی 2011، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتی تورکیا، بە فەرمی داوای لێبوردنی کرد و کارەساتی دەرسیمی بە یەکێک لە تاریکترین لاپەڕەکانی مێژووی مۆدێرنی تورکیا وەسف کرد. بەڵام داواکارییەکانی کۆمەڵگەی عەلەوییەکان بۆ دامەزراندنی ماڵی عیبادەت (جەمخانە) و گەڕاندنەوەی ناوی دەرسیم ڕەتکرانەوە. هیچ قەرەبوویەک بۆ کەسوکاری قوربانییەکان نەدرا و داوای لێبوردنەکەی ئەردۆغان تاڕادەیەکی زۆر سیاسی بوو. - یادی ساڵانە:
هەموو ساڵێک لە ٤ی گوڵان، خەڵکی دەرسیم لە ئەشکەوتی قەمەر کۆدەبنەوە بۆ ڕێزگرتن لە یادی قوربانییەکان.
دادپەروەری جێبەجێنەکراو:
دوای ٨٨ ساڵ هێشتا زۆرێک لە ڕزگاربووان بەدوای زانیاریدا دەگەڕێن دەربارەی ئازیزانە ونبووەکانیان.
- دەرەنجام: .
کارەساتی دەرسیم وەک یەکێک لە کارەساتە چارەسەرنەکراوەکانی مێژووی نەتەوەی کورد دەمێنێتەوە. سەرەڕای داوای لێبوردنێکی فەرمی، حکومەتی تورکیا تا ئێستا بەرپرسیارێتی تەواوی ئەو تاوانانە قبوڵ نەکردووە و وەڵامی داواکاری بنەماڵەکان بۆ دادپەروەری نەداوەتەوە.
✅ سەرچاوەکان:
هیومان ڕایتس وۆچ:
“دۆخی ئینکاری: هەوڵەکانی تورکیا بۆ شاردنەوەی کۆمەڵکوژی دەرسیم”
ئەرشیفی نەتەوە یەکگرتووەکان: ڕاپۆرتەکان سەبارەت بە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە دژی کەمینە نەتەوەییەکان لە تورکیە
کۆمەڵەی نێودەوڵەتی زانایانی جینۆساید (IAGS):
“دەرسیم ١٩٣٧-١٩٣٨: جینۆسایدێکی لەبیرکراو”
گۆڤاری توێژینەوەکانی جینۆساید:
چاپی تایبەتی ٢٠١٨ لەسەر پاکتاوکردنی نەتەوەیی لە تورکیە
ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی:
“تورکیا: دەنگە لەبیرکراوەکان – ڕزگاربووانی دەرسیم قسە دەکەن”
Leave feedback about this