جینۆسایدی کیمیابارانی هەڵەبجە – 1988

دەوڵەتی عێراق هەمیشە  و بەتایبەتی لە سەردەمی رژیمی بەعس پێشێلکاری بڕیارەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بووە و گوێی بە هیچ بنەمایەکی نێودەوڵەتی نەداوە و سڵی لە ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید دژ بە مرۆڤایەتی نەکردوتەوە لەومەسەلەی (كیمیاباران) بەهەمان شێوە گوێی بەهیچ پرانسیپ‌ و بنەمایەكی نێودەوڵەتی نەداوەو تەنانەت دەسەڵاتداران‌و گەورە بەرپرسانی ئەم رژێمە لە گفتوگۆ و لێداوانەكانیشیان نكۆڵیان لەبەكارهێنانی ئەم چەكە نەكردۆتەوەو بەڵكو هەرەشەی بەكارهێنانی چەكی گەورەترو كاولكارتر کردوە، حکومەتی عێراق لە سەرەتای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو لەسەر پەرەپێدانی چەکی کیمیایی دەستی بە چالاکی کردووە و لە ساڵی 1982 گەیشتە قۆناغی بەرهەم هێنانی جۆرە جیاوازەکانی ماددە کیمیاییەکان، لەوانە بەرهەمهێنانی ماددە تاڵە مووەکان (گازی خەردەل) و ماددە دەمارییەکان (گازی تابۆن، گازی سارین و گازی ڤی ئێکس). و لە ساڵانی 1988-1984لە دژی گەلی کوردستان هەروەها لە شەری لەگەڵ ئێران بەکاری هێنا.

زۆرن ئەو بەڵگەنامانەی لە سەردەمی رژیمی بەعسی روخاودا بیباكانە دەرچوون و باس لە جینۆسایدكردنی گەلی كوردستان دەكەن لەوانەش بەڵگەنامەكانی كیمیابارانكردنی کوردستان بووە.

مێژووی بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لە جیهان

سەبارەت بە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی وەک چەکێکی کۆکوژ و کاریگەر لە جیهان لە ساڵی 1915 ئەلمانیەکان لە ناوچەی ئیپر لە بلجیکا گازی کلۆریان لە دژی فرانسیەکان و انگلیزەکان بەکار هێنا.
شەڕی دووەمی ئیپر (٢٢ی نیسان – ١٥ی ئایاری ١٩١٥). یەکەم بەکارهێنانی گازی ژەهراوی بەکۆمەڵ لەلایەن سوپای ئەڵمانیاوە. نزیکەی ١٠٠ هەزار قوربانی.

 چەکی کیمیایی سەرەڕای قەدەغە کردنی لە لایەن کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بە پێی پرۆتۆکۆلی ژنێف لە ساڵی ۱۹۲٥ وەکو  هەموو شتەکانی دی نەیتوانیوە بەتەواوی رێگر بێت لە بەکار هێنانی چەکی کیمیایی لە جیهان  بە گشتی .یەکێک لە ڕەشترین تاوانەکانی مێژووی دەوڵەتی عێراق لە سەردەمی ڕژێمی بەعس و یەکێک لە کاریگەرترین چەکەکانی کە بۆ لەناوبردنی کورد بەکاری هێنا، چەکی کیمیاوی بوو، کە لە ساڵی ١٩٢٥ بەپێی ڕێککەوتننامەی جنێڤ قەدەغە کرا.
پرۆتۆکۆلی ژنێڤ (بە ئینگلیزی: Geneva Protocol) یان ڕێککەوتننامەی ژنێڤ یان یاسای ژنێڤ، یاسایەک نووسراوە بۆ قەدەغەکردنی بەکارهێنانی ئەو ماددانە لە شەڕدا کە دەبنە هۆی خنکاندن و ژەهراوی بوون و ئەو گازانەی تر کە لەم پۆلەدا جێگیرن و قەدەغەکردنی شەڕی بایۆلۆژی و بەکتریالۆژی . ئەم یاسایە لە ١٧ی حوزەیرانی ١٩٢٥ پەسەند کراوە و لە ٨ی شوباتی ١٩٢٨ جێبەجێ کراوە و تێیدا بەکارهێنانی چەکی کیمیایی بە هەموو شێوەیەک قەدەغەیە. حکومەتی عێراق لە ساڵی 1931 بوو بە ئەندامی پرۆتۆکۆلی جنێڤی ساڵی 1925 و بێگومان ئەو مەرجەی لەخۆگرتبوو کە لە ئەگەری بەکارهێنانی سەرەتایی چەکی کیمیایی لەلایەن لایەنی بەرامبەرەوە، خۆی پابەند بەو پرۆتۆکۆڵە نەزانێت. بەڵام خۆی دەستپێشخەری بەکارهێنانی چەکی کیمیایی کرد.

کیمیابارانی هەڵەبجە

لەدوا مانگەكانی شەڕی نێوان عێراق- ئێران, رێك لە 16/3/1988 شاری هەڵەبجە كەوتە بەردڕندانەترین شاڵاوی قڕ كردنی بەكۆمەڵی ئەم سەردەمە، لەچاو قوچانێكداو لەبەردەم چاوی هەموو دنیا رژێمی عێراق بەجۆرەها چەكی كیمیایی لەنموونەی (خەردەل، سیانید، سارین، تابون، ×V)  )ئەم شارەی بۆردومانكردو بەتەواوی وێرانی كرد.

کیمیابارانی هەڵەبجە كوژرانی نزیكەی (5000) پێنج هەزار هاوڵاتی مەدەنی و زیاتر لە (10000) دە هەزار بریندارو ئاوارەبوونی خەڵکی لێكەوتەوەو  ئاسەواری نێگەتیڤی لەدوای خۆی جێهێشت کە تاوەكو ئەمڕۆ بەزەقی ماونەتەوە .

  (تاریق عەزیز) وەزیری دەرەوەی رژێمی بەعس لەكاتی سەردانی شاندی كۆنگریسی ئەمریكی لەبەهاری 1990 بۆ بەغداو وروژاندنی ئەم بابەتە لەگەڵیدا كە ئایا وڵاتەكەی چەكی كیمیایی دژی كوردەكان بەكارهێناوە، زۆر ڕاشكاوانە لە وەڵامدا دەڵێت:

 (بەڵێ ئێمە چەكی كیمیاییمان دژی ئەو نەفام‌و دواكەوتووانە بەكارهێناوە، خۆئەگەر چەكی ئەتۆمیشمان هەبوایە ئەوا بێگومان دژیان بەكارمان دەهێنا(.

چەکی کیمیایی لە بەڵگەنامەکانی دەوڵەتی عێراق

بەكار هینانی چەكی كیمیایی لە لایەن رژیمی بەعسی عێراق بە پێی بەڵگەنامەكان  دەگەرێتەوە بۆ سەرەتایی دەست پێ‌ كردنی شەری نیوان عێراق و ئێران  :

 بەڵگەنامەكان  بە ئاشكرا باس لە بەكار هینانی چەكی كیمیایی لە ناوچە جیاجیاكانی كوردستان لە كاتی عەمەلیاتی ئەنفال ولێدانی هەڵەبجە هەروەها  ژمارە قوربانیانی دەكەن هەر وەک لە بەڵگەنامەی ژمارە 3405 لە رێكەوتی 22\3\1988 لە منزومەی ئیسخباراتی رۆژهەڵات بۆ بەرێوبەرایەتی گشتی ئیستخباراتی عەسكەری چووە تیدا باس لەو زانیارییانە دەكات كە لە لایەن جاسوسێکی باوەر پێكراو پێیان گەیشتووە کە  لە بەشێکیدا هاتووە “ 4000” كەس لە خەڵكی مەدەنی لە هەڵەبجەدا كوژراوەن ئەمە جگە لە هەزاران كەس كە بریندار بووینە و بریندارەكان گەینراونەتە بۆ ئیران”.

رۆڵی وڵاتانی جیهان لە پێدانی چەکی کیمیایی بە عێراق

دوای جەنگی دووەمی کەنداوی فارس، لێکۆڵینەوەیەک لەلایەن پسپۆڕان و توێژەرانی عێراقەوە ئەنجامدراوە و ڕاپۆرتێک لەسەر عێراق پێشکەش بە نەتەوە یەکگرتووەکان کراوە، کە تیایدا 207 کۆمپانیای نێودەوڵەتی لە… ئەمریکا و ڕووسیا و ئەرجەنتین باسیان لە پڕچەککردنی عێراق کرد. لەوانە (ئەڵمانیا، ئیسپانیا، ئیتاڵیا، بەریتانیا، بەرازیل، بەلجیکا، جێرسی، فەرەنسا، ژاپۆن، هیندستان، هۆڵەندا، مۆناکۆ، میسر، پۆڵەندا، سوید، سویسرا و یۆنان). هەموو ئەو زانیارییانە لە کتێبێکدا بەناونیشانی (ڕەخنە و لێکۆڵینەوە لە جەنگی ئێران و عێراق) دا هاتووە،

هەروەها ڕۆلف ئیکیۆس، سەرۆکی پێشووی پشکنەرانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق، ڕایگەیاندووە کە لە ساڵی 1993 ئەنجومەنی ئاسایش داوای لە پشکنەرانی نەتەوە یەکگرتووەکان و ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی کردووە، ناسنامەی ئەو کۆمپانیایانە ئاشکرا نەکەن.  کە 90%یان ئەوروپی، ئەمریکی بوون، 10%ی دیکەیان خەڵکی وڵاتانی دیکە بوون. وەک یەکێک لە گرنگترین بەڵگەکانی پشتڕاستکردنەوەی هاوکاری کۆمپانیاکانی ڕۆژئاوا لەگەڵ بەرنامەی چەکی کیمیایی عێراق، دەتوانین ئاماژە بە دادگاییکردنی فرانس ڤان ئەنرات بکەین لە دادگاکانی هۆڵەندا لە ساڵی ٢٠٠٤. بەهۆی فرۆشتنی چەند هەزار تۆن کەرەستەی خاو بۆ بەرهەمهێنانی خەردەل و گازی دەماری لەلایەن ڤان ئەنراتەوە لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا بە عێراق، دادگا بۆی دەرکەوت ئەو تاوانانەی کە بۆی دەگەڕێنرێنەوە (لەوانەش هاوبەشیکردن لە تاوانەکانی جەنگ و هاوبەشیکردن لە جینۆساید).

رژێمی بەعس ٦ هەزار بۆمبی کیمیایی لە ٢٨٥ جار بەکار هێناوە ئەوی لێردەا بە ئاشكرا و دیارە نیشانە لەسەر پاشماوەی زۆرێک لەو بۆمبانەی لە هەڵەبجە دۆزراونەتەوە، ئاماژە بەوە دەکەن کە لەلایەن یەکێتی سۆڤیەتی پێشووەوە دروستکراون. هەروەها زانیارییە بەردەستەکان ئاماژەن بۆ بەشداریکردنی ٨٥ کۆمپانیای ئەڵمانی، ١٩ کۆمپانیای فەرەنسی، ١٨ کۆمپانیای بەریتانی و ١٨ کۆمپانیای ئەمریکی.

بە ئاماژەدان بەم ڕاپۆرتانە و ڕاپۆرتەکانی دیکە، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بە دەرکردنی بڕیارنامەی ٦١٢ (بەرواری ٩ی ئایاری ١٩٨٨) و بڕیارنامەی ٦٢٠ (بەرواری ٢٦ی ئابی ١٩٨٨)، نیگەرانی قووڵی دەربڕی سەبارەت بە دەرئەنجامەکانی دۆزراوەکانی پسپۆڕان و شارەزایانی ئەم بوارە سەبارەت بە بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لە لایەن عێراق  نیگەرانی دەربریوە  و بە توندی ئەم کارەی ئیدانە کردووە.

دەنگدانەوەی کیمیابارانی هەڵەبجە لە ئاستی  میدیا جیهانیەکان

 لێرەدا باس لە دەنگدانەوەی کیمیابارانی هەڵەبجە  جگە لە عێراق و ئێران کە یەکتریان تۆمەتبار دەژرد  لە ئاستی  میدیا  لە جیهان باس دەكەین

• یەكەم راپۆرت لە سەر ئەم باسە لە رۆژنامەی گاردیەنی چاپی بریتانیا كە لە 22\3\1988 بلاوكراوەتەوە”نیكۆلاس بیستن نووسەری ئەم راپۆرتە دەڵێت:” قوربانیانی هەڵبجە وەك پیكەرەكانی دۆزراوی شوینەوارەكانی ژێر خاك وان،  كە لە پەمپەئی (لە باشووری ئیتالیا) دۆزراونەوە، ئەوان لە چركەساتێك وا بە خێرایی كوژراوەن كە سەروسیمایان مرۆڤ تووشی شۆك دەكات” هەروەها دەڵێت “دەم وچاوی كۆرپەلەیەكی خڕوخەپان كە دەمی وا لێك بەش بۆتەوە وهاوارێكی خنكاوی تیدا بەدی دەكرێت لە ژێر قۆڵی باوكی دیارە لەبەردەم ئەو ماڵەی هەرگێز پێ‌ی نەگیشتوون كەوتووە، عفریتی شومی مەرگ لە كاتی بەرێوەبردنی كاروباری ئاسایی رۆژانەی خەڵك لە كتوپڕ رووی تێكردون و تەنها هێندك توانیویانە بەرو مالەكانیان پەلە بكەن بۆ گەیشتن دەنا ئەوانەی تر هەموویان لە جێگەی خۆیان وشك بوونە.\
• لە راپۆرتێكیتر لەرۆژنامەی “گۆنش” چاپی توركیا دا هاتووە” لەبەر زۆری جنازەكان لە شاری هەڵەبجە كە دەرۆژ پێش كەوتە دەست هێزەكانی ئیران ناتوانی بە رێگادا برۆی”هەروەها دەڵێت:” 5000 عیراقی بەهۆی كیمیابارانكردن بە گازی خردل لە لایەن حكومەتی خۆیان گیانیان لە دەستداوە 5000 كەسیتریش بریندارن”.
• دێلی تێلگراف چاپی لندن لە 23\3\1988 دەنوسێت” دیمەنێكی ترسناك راچلیكێنربوو سەدان جنازەی مرۆڤ كە بە روكش ساغ دیار بوون بە چاوكراوەیی لە كوچە و كۆڵانەكانی هەڵەبجە كەوتوون زیاتر لە سەدان كەس لە نەخوشخانەكانی ئیران بە دەردێكی كوشندە دەنالێنن،ئەو شارەی كە رۆژگارێك دانیشتوانی 70000 كەس بوو ژیانی تیدا دەسورا ئەمرۆ بە شارێكی چۆل و بێ‌ژیان دەچێت”.
• هرالد تریبون چاپی بریتانیا لە 24\3\1988 دەنووسیت”رژیمی عێراق دەبی لەلایەن گەلانی جیهان پەراوێز بكرێت،سەدام حوسین هیتلرە “.
• رادیوی دوڵتی بریتانیا بی بی سی لە 26\3\1988 لە راپۆرتێك ووتی”دكتورێكی بلجیكی و دكتورێكی هۆلندی لە دەزگای تەندروستی نیودەوڵەتی بەناوی پزیشكانی بێ‌سنور و پسپۆرێك لە مادەی كیمیایی رایانگەیاند كە لە هەڵەبجە و دەوروپشتی چەكی كیمیایی لە دژی خەڵكی سیڤڵی ناوچەكە بكار هاتووە “.
• هەوالنێری فەرەنساش لە 1\4\1988 بلاویكردەوە” هەڵەبجە كە شارێكی كوردستانی عێراقە لە لایەن هێزكانی ئیران دەستی بەسەرداگیراوە لە رۆژانی 19 و 20\3\1988 لە لایەن عیراق كیمیابارانكراوە لە بێ‌دەنگیەكی سارد و سڕ چووتە ناو خەوێكی قولەوە”.
• نیویورك تایمزی ئەمریكی لە 5\4\1988 نووسی”ئەم كردارە بە هەر بیانوویەك و هەر مانایەك بێت تاوانێكی جەنگە كە لەگەڵ رددانەوەكانی سست و فەرمی عێراق  بڕوبیانوەكانی نافەرمی بۆ بەكارهینانی چەكێكی نامرۆڤانە تێكەل بووە”.

بە گشتی 25 رۆژنامەنووس و كامیرامان  وێنەکانی کیمیابارانی هەڵەبجەیان تۆمار کرد  کە لە ووڵاتانی جیهان هاتبوون کە دوو كەسیان كورد بوون.

لێرەدا باسی یەکێک لە رۆژنامە نووس و کامیرامان دەکەین کە ناوی (ڕیجارد بیستن)ە کە لەدایکبووی ١٩٦٣ و لەساڵی ۲٠۱۳ لە تەمەنی ٥٠ ساڵی  بە هۆی نەخۆشی شێرپەنجە کۆچی دوایی کرد.  تاوانی کیمیابارانی هەڵەبجە کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ژیانی بەجئهێشت و لە زۆربەی کۆر و کۆنفرانسەکان باسی دەکرد.
لەکۆنفراسێک که لە مارسی سال ۲۰۱۳ لەلەندەن لەبارەی کیمیابارانی هەڵەبجە بەرێوەچوو رایگەیاند: تەنیا شتێک کە ئارامیم پئ دەبەخشئ ئامادەبوونم لەدادگای باڵای تاوانەکان بوو  کە بە چاوی خۆم شایدی هێنانی عەلی حسن مجید ناسراو بە عەلی کیمیایی بۆ دادگا بووم.
ڕیجارد بیستن ناوی ئەو ڕۆژنامەنوس و كامێرامانی بریتانی کە بەرواری ۱۷ی ئازاری ۱۹۸۸لە بەریتانیایەوە بە رێگای ئێران گەیشتە هەڵەبجە و وێنەی قوربانیانی کیمیابارانی هەڵەبجەی گرت.
 لە ناو وێنەکان؛ وێنەی عومەری خاوەری گرت.کە ئێستا بۆتە لۆگۆی هەڵەبجەو شەهیدانی کیمیاباران.
 هەرچەندە پێش ئەو ( رەمەزان ئۆزبۆن و ئەحمەدی ناتقی)  وێنەیان گرتبوو بەڵام وێنەكەی عومەری خاوەرکە ئێستا بووەتە لۆگۆی هەڵەبجەو شەهیدانی کیمیاباران. لەرێگەی كامێراكەی ڕیجاردی بەرەگەز بەریتانی بوو وێنەکانی توانی یارمەتیدەرێكی باشی گەلی کوردبكات‌ و ناڵەی گەلێكی گازبارانكراو بگەیەنێتە هەموو جیهان
ریچارد راپۆرتەکانی لە رۆژنامەی تایمز بڵاوکردەوە و هەڵاییەکی زۆری لەسەر دروست بوو و دووچاری دەردەسەری زۆر بوو، بەتایبەتی لە لایەن سەرۆک وەزیرانی ئەوکاتە مارگرێت تاچێر  تۆمەتبار کرا کە زانیاری بئ بنەما و بئ بەڵگە بڵاو دەکاتەوە و ئەو جۆر راپۆرتانە دەبنە هۆکاری زەرەرو زیانی بازرگانی و ئابووری لە نێوان لەندەن و بەغدا.

ئەنجامی جینۆسایدی کیمیابارانی هەڵەبجە

مەبەستی سەرەكی رژێمی عێراق لە كیمیابارانكردنی كوردستان لەنێوان ساڵی 1987- 1988 بۆ پێادە كردنی سیاسەتی خاك سوتاندن (الارض المحروقە) بووە.

١. لە کیمیابارانی هەڵەبجە (5000) پێنج هەزار هاوڵاتی مەدەنی خنکان و بوون بە قوربانی و زیاتر لە (10000) کەس  برینداربوون. کە بەردەوام  تا هەتایی  بەدەست ئازار و برینەکانیان دەناڵێنن کە زۆریان بەم ئازارە گیانیان لەدەست داوە و کیمیاباران ئاسەواری نێگەتیڤی زۆری لەدوای خۆی جێهێشت کە تاوەكو ئەمڕۆ چارەسەر نەکراون .

٢. هەڵوەشانەوەی کۆلگەی خێزان و پەرتەوازە کردنی ئەندامانی خێزان لە یەکتری ٧٢خێزان چاوەروانی 114 منداڵی ونبووكانیانن و تا ئیستا 11 یان بە رێگای DNA دۆزراوەنەتەوە .

٣.  139472 كەس، كە دانیشتووی‌ ناوچەكە ئاوارە و دەربەدەربوون.

٤. رژێمی‌ بەعس قەزای هەڵەبجە‌ و ناحیەكانی (سیروان، خورماڵ‌، بیارە، سەیدسادق) بە تەواوتی‌ وێران كردو دانیشتوانی‌ ناوچەكەی‌ راگۆاست و سەرجەم ناحیه و گوندەكانی‌ خاپور كرد.

٥. 216 گوند بە تەواوەتی‌ وێران كران.

٦.  ئەو کەسانەی دوای هێرشی کیمیایی بەرەو ئێران هەڵهاتبوون، لە کاتی گەڕانەوەیاندا تووشی ئەشکەنجە بوون.  بۆ زیندانی قەڵای نوگرە سەلمان  رەوانە کران.

٧. لە قەزای هەڵەبجە 24804 خانووی‌ ئەو لەگەڵ خاكدا یەكسان كرا، كە 22 هەزار بینای شوێنی‌ نیشتەجێ‌ بوون بوو.”

 ٨. ١١٢خوێندنگه و 32 نەخۆشخانه و بنكەی‌ تەندروستی‌ تێکدران.

کەیسی هەڵەبجە لە دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق

کەیسی کیمیابارانی هەڵەبجە لە دوای 2003  و روخانی رژێمی بەعس کەیسی کیمیابارانی هەڵەبجە  لە ساڵی ٢٠٠٧رەوانەی دادگای باڵای تاوانەکان کرا و لە ساڵی ٢٠١٠ لە دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق بریاری جینۆسایدی دەرکرد و لە لایەن ئەنجومەنی نوێنەران و حکومەتی عێراقی فێدراڵ بریارەکە پەسند کراوە بەڵام  تاکو ئێستا  کەسوکاریان  قەرەبووی مادی و مەعنەوەی نەکراون.

* سەرچاوی زانیاری:بەشێکی کورتە لەکتێبەکەم بەناوی “کیمیابارانی هەڵەبجە سەرەتایەک بۆ ئەنفال” کە لەژێر چاپدایە دایە.