کیمیابارانی سەردەشت ١٩٨٧

کیمیابارانی سەردەشت ١٩٨٧

ئێوارەی ڕۆژی ٢٨ی جۆزەردانی ١٩٨٧ فڕۆکە جەنگییەکانی ڕژێمی بەعسی عێراق بە چەکی کیمیایی قەدەخەکراو کە گازی خەردەلی تێدابوو، شاری سنووری سەردەشت و گوندی ڕەشەهەرمێ نزیکیان کردە ئامانج. ئەمه یه کەم جار بوو له سه ڕده می شه ڕی ئێران و عێراق که شارێکی مه ده نی له ناو ئێران ڕووبه ڕووی کیمیاباران بکرێته وه . پێش ئەمەش دەیان گوندی مەدەنی لە باشووری کوردستان (عێراق) لەوانە شێخ وەسان و بالیسان و زۆر ناوچەی تر لە پارێزگاکانی هەولێر و سلێمانی و دهۆکیش لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە کیمیاباران کرابوون و لە ئەنجامدا سەدان هاوڵاتی مەدەنی گیانیان لەدەستدابوو.

زیانەکانی مرۆیی و کاریگەرییە بەردەوامەکان

لە کاتژمێرەکانی سەرەتای هێرشەکەدا ١٠ کەس کوژران و زیاتر لە ٦٥٠ کەسیش بە سەختی بریندار بوون. زیاتر لە هەشت هەزار دانیشتووانی ناوچەکە بەرکەوتەی گازی ژەهراوی بوون. لە کۆتاییدا ژمارەی کوژراوان گەیشتە ١٣٠ کەس کە ١٠٩ کەسیان مەدەنی و ٢١ کەسیان سەربازی بوون. لەنێو قوربانییەکان ٣٩ کەسی خوار تەمەن ١٨ ساڵ و ١١ منداڵی خوار تەمەنی ٥ ساڵ هەبوون، سەرەڕای ئەوەش ٣٤ ژن و کچ لەنێو کوژراوەکاندا بوون.
ئەو گازە خەردەلەی بەکارهاتووە بووە هۆی برینداربوونی توندی پێست و هەناسەدان و چاو، لەگەڵ دەرئەنجامە درێژخایەنەکانی وەک شێرپەنجە و نەزۆکی و کەمی سیستەمی بەرگری لەش. زۆرێک لە ڕزگاربووان تا ئەمڕۆش بەدەست کێشە تەندروستییە درێژخایەنەکانی دەناڵێنن و چارەسەرنەکراوەن.

هەوڵە دادوەرییەکان و ئاستەنگەکان

لە ساڵی ٢٠٠٤ دادگای گشتی تاران ڕژێمی بەعسی بە بەرپرسیار لە هێرشەکەی سەردەشت زانی و هەروەها ئەمریکای لە پاڵپشتی سەربازی و تەکنیکی تۆمەتبار کرد. دادگا بڕیاریدا بە قەرەبووکردنەوەی ٦٠٠ ملیۆن دۆلار و بڕیارەکەش بە فەرمی لە ڕێگەی باڵیۆزخانەی سویسرا لە تاران، بەشی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا، دەرچوو.
هەروەها لە دوای پرۆسەی رووخانی رژێمی بەعس و دامەزراندنی دادگا ڕزگاربووانی سەردەشت سکاڵایان لە دادگای باڵای تاوانەکانی عیراقدا پێشکەش کرد، بەڵام دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق کە بە پێی یاسای ژمارە 10ی ساڵی 2005 بۆ لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانی ڕژێمی بەعس دامەزرابوو، دۆسیەی سەردەشتی بە بیانووی جۆراوجۆر ڕەتکردەوە و ڕایگەیاند کە ئەو دۆسیەیە “لە دەرەوەی خاکی عێراق و لە دەرەوەی دەسەڵاتی دادگا” دایە.
لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، هێرشی کیمیایی سەردەشت لە دادگای هۆڵەندا لە کاتی دادگاییکردنی فرانس ڤان ئەنرات- بازرگانێکی هۆڵەندی کە کەرەستەی چەکی کیمیایی بە عێراق فرۆشتبوو، قسەی لەسەر کرا. لە ڕێکەوتی ١ی کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠٠٥، ڕزگاربوویەکی سەردەشت وەک شایەتحاڵ ئامادە بوو، قادر مەولانپوور ناسراو بە مام قادر، کە لە هێرشەکەدا هەموو بنەماڵەکەی لەدەستدا بوو هەموو بەسەرهاتی خۆی گێرایەوە کە چیرۆکەکەی دواتر ئیلهامبەخش بوو بۆ فیلمی دەرگوزا لە ساڵی ٢٠٢٠.

دادپەروەری لەبیرچوو، ئازاری بەردەوام

تا ئێستا تەنها نزیکەی ١٥٠٠ کەس لە ڕزگاربووان بە فەرمی وەک قوربانی کیمیایی تۆمارکراون، هەرچەندە خەمڵاندنەکان باس لەوە دەکەن کە نزیکەی ٨ هەزار کەس بەرکەوتە و بریندار بوون. ڕاپۆرتی گەندەڵی و ناڕێکخراوی و هەڵاواردن لە پرۆسەی تۆمارکردندا دەرکەوتووە. سەرەڕای یادکردنەوەی ساڵانە و دەربڕینی هاوسۆزی هێمادار، دادپەروەری یاسایی ڕاستەقینە هێشتا نەهاتوتە دی.

ئەنجام

کیمیابارانی سەردەشت تاوانێکی گەورەی دژ بە مرۆڤایەتی بوو کە لەسەر ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی چارەسەرنەکراوە. دادگا و دامەزراوەکانی مافی مرۆڤ و دەوڵەتەکان تا ئێستا نەیانتوانیوە دادپەروەری بۆ کەسوکاری قوربانیان بگەڕێننەوە. ئەم تاوانە وەک تاقیکردنەوەیەکی ئەخلاقی توند بۆ ویژدانی جیهانی لە ڕووبەڕووبوونەوەی دڕندەییەکانی دەوڵەتی عێراق لەسەردەمی رژێمی بەعس لە شەڕی کیمیاییدا دەمێنێتەوە.

سەرچاوەکان

[1]: ئەرشیفی نەتەوەیی جینۆسایدی کوردستان – KGNA (https://kgna.krd/ku/12644)
[2]: ناوەندی توێژینەوەی قوربانیانی کیمیایی سەردەشت – زانکۆی زانستە پزیشکییەکانی ورمێ
[3]: ڕاپۆرتی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی سەبارەت بە کاریگەرییە درێژخایەنەکانی گازی خەردەل، ٢٠٠٩
[4]: بڕیاری دادگای گشتی تاران، لە ئەرشیفی هەواڵی پەیوەند، ٢٠٠٤ بڵاوکراوەتەوە https://web.archive.org/web/20210709181342/http://www.payvand.com/news/04/apr/1184.html
[5]: دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق – یاسای ژمارە ١٠ی ساڵی ٢٠٠٥
[6]: دادگای فرانس ڤان ئێنرات – هۆڵەندا، دانیشتنی فەرمی 1ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٥
[7]: ڕاپۆرتی دەزگای شەهید و ناوەندی لێکۆڵینەوەی مەجلیسی شۆرای ئیسلامی، ٢٠٢٠

تێبینی: وێنەکان

*وێنەی بریندارانی چەکی کیمیایی شاری سەردەشت

*وێنەی بۆمبەکانی کیمیابارانی سەردەشت لەگەڵ کەسوکاری قوربانیان

*وێنەی مۆنۆمێنتی یادوەری قوربانیانی کیمیابارانی سەردەشت