پێناسەی گشتی:
دادپەروەری راگوزەری ئاماژەیە بۆ کۆمەڵێک میکانیزمی یاسایی، دادوەری، کۆمەڵایەتی و سیاسی کە بۆ چارەسەرکردنی تاوانەکانی جەنگ، پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و تاوانە بەکۆمەڵەکان لە قۆناغەکانی گواستنەوە لە شەڕ، دیکتاتۆریەت، یان جینۆسایدەوە بۆ ئاشتی، دیموکراسی و سەروەری یاسا داڕێژراون. ئەم پرۆسەیە دەتوانێت دادگاییکردنی تاوانباران، دابینکردنی قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکان، ئاشکراکردنی ڕاستییەکان و چاکسازیی دامەزراوەیی لەخۆبگرێت.
دادپەروەری ئینتقالی – سەرچاوە و دامەزرێنەران
ساڵی دەستپێکردن:
دادپەروەری ئینتقالی بە فەرمی لە ساڵی ١٩٤٥ دەستی پێکرد، دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەم، بە دادگاییکردنی نورنبێرگ. ئەم دادگاییکردنانە یەکەم هەوڵی نێودەوڵەتی بوو بۆ دادگاییکردنی تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی، تاوانەکانی جەنگ و جینۆساید.
بناغەکان:
دادپەروەری ئینتقالی یەک دامەزرێنەری نییە. چوارچێوەیەکی فرە پسپۆڕییە کە لە ڕێگەی هاوکاریی:
دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان بە تایبەتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕێگەی:
ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان
ئەنجومەنی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان
دامەزراندنی دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان (ICC)
مافناسانی نێودەوڵەتی وەک:
ڕۆبێرت ئێچ جاکسۆن، سەرۆکی داواکاری گشتی لە دادگاییەکانی نورنبێرگ
زانایانی یاسایی و ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ لە ساڵانی هەشتاکان-٢٠٠٠ەکاندا
بڕگە سەرەکییەکان:
١٩٤٥: تاقیکردنەوەکانی نورنبێرگ (ئەڵمانیا)
١٩٤٨: پەسەندکردنی ڕێککەوتننامەی جینۆساید لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە
١٩٨٣: ئەرجەنتین دەستی بە پرۆسەکانی دادپەروەری ئینتقالی کرد
١٩٩٣: دامەزراندنی ICTY (دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی بۆ یوگۆسلاڤیای پێشوو)
١٩٩٥: کۆمیسیۆنی ڕاستی و ئاشتەوایی لە باشووری ئەفریقا
2003: عێراق دەستی بە لێپێچینەوە لە بەرپرسانی ڕژێمی بەعس کرد
٢٠٠٦: دادگای کەمبۆدیا بۆ تاوانەکانی خمیر ڕوژ دامەزرا
ئامانجەکانی دادپەروەری راگوزەری:
گەڕان بەدوای ڕاستی:
دۆزینەوە و بەڵگەنامەکردنی ڕاستییەکان سەبارەت بە تاوانەکانی جەنگ و جینۆساید و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ.
دامەزراندنی کۆمیسیۆنی دۆزینەوەی ڕاستییەکان بۆ کۆکردنەوەی زانیاری لە ڕزگاربووان، شایەتحاڵەکان و لێکۆڵەران.
تۆمارکردنی ئیفادە و گێڕانەوەی قوربانییەکان بۆ ڕێگریکردن لە شێواندنی مێژوو و بەهێزکردنی یادەوەری بەکۆمەڵ.
لێپرسینەوە و لێپێچینەوە:
دەستنیشانکردن و لێپێچینەوە لە ئەنجامدەرانی تاوان، لەوانەش سەرکردە سیاسی و سەربازییەکان.
دامەزراندنی دادگای نێودەوڵەتی و نیشتمانی بۆ بەڕێوەبردنی دادپەروەری تاوانکاری.
دەستەبەرکردنی دادگاییکردنی دادپەروەرانە و ڕێگریکردن لە بێ سزای تاوانباران.
قەرەبووکردنەوە:
دابینکردنی قەرەبووی ماددی و ئەخلاقی بۆ ئەو زیانانەی کە قوربانیان و ڕزگاربووان تووشی بوون.
دابینکردنی قەرەبووی دارایی، پێدانی زەوی، یان دەرفەتی خوێندن بۆ ڕزگاربووان.
دامەزراندنی سندوقی قەرەبووکردنەوە بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی قوربانییەکان.
چاکسازییەکانی دامەزراوەیی:
ئاوەدانکردنەوە و مۆدێرنکردنی دامەزراوە ئەمنی و دادوەری و کارگێڕییەکان بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی تاوانەکان.
پاککردنەوەی سیستەمی ئەمنی و سەربازی لە توخمە سەرکوتکەرەکان و ئەنجامدەرانی تاوانەکان.
ڕاهێنانی هێزی ئەمنی و دادوەری لەسەر بنەماکانی مافی مرۆڤ و سەروەری یاسا.
ئاشتەوایی و ئاوەدانکردنەوەی کۆمەڵایەتی:
دروستکردنی کەشێکی دیالۆگ و ئاشتەوایی نێوان گروپە ناکۆکەکان.
دروستکردنی بەرنامەی دەروونی بۆ باشترکردنی باری دەروونی ڕزگاربووان و خێزانی قوربانییەکان.
ئەنجامدانی ڕێوڕەسمی یادکردنەوە و دانانی شوێنەوار و ڕۆژانی یادکردنەوەی نیشتمانی.
بنەما سەرەکییەکانی دادپەروەری راگوزەری:
دادپەروەری تاوان: جەختکردنەوە لەسەر لێپێچینەوە لە تاوانباران و تاوانبارانی سەرەتایی.
دادپەروەری چاکسازی: گرنگیدان بە قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکان و ڕزگاربووان.
دادپەروەری کۆمەڵایەتی: دەستەبەرکردنی بنیاتنانەوەی کۆمەڵایەتی و ئاشتەوایی نێوان گروپە ناکۆکەکان.
دادپەروەری مێژوویی: تۆمارکردن و بەڵگەنامەکردنی تاوانەکان بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی.
نموونەی سەرکەوتووی دادپەروەری راگوزەری:
دادگاییکردنەکانی نورنبێرگ (١٩٤٥-١٩٤٦): دادگاییکردنی سەرکردە نازییەکان دوای جەنگی جیهانی دووەم.
کۆمیسیۆنی ڕاستی و ئاشتەوایی ئەفریقای باشوور (١٩٩٦): دوای کۆتایی هاتنی ئاپارتاید، گەڕان بەدوای ڕاستی و ئاشتەواییدا ڕوویدا.
دادگا نێودەوڵەتییەکان بۆ یوگۆسلاڤیا و ڕواندا (1993-2003): دادگاییکردنی جینۆساید و تاوانەکانی جەنگ.
ژوورە نائاساییەکان لە دادگاکانی کەمبۆدیا (٢٠٠٦-٢٠١٤): تاوانەکانی خمیرە سوورەکانیان دادگایی کرد.
سەرچاوە نێودەوڵەتییەکان و ئامرازە یاساییەکانی پەیوەست بە دادپەروەری راگوزەری
دادپەروەری راگوزەری پەیوەندییەکی نزیک بە چوارچێوە یاساییە نێودەوڵەتییەکان و ئامرازە سەرەکییەکانی مافی مرۆڤەوە هەیە. ئەم ئامرازانە بنەمایەکی یاسایی و دادوەری بۆ حکومەتەکان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ چارەسەرکردنی تاوانەکانی جەنگ و جینۆساید وپێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ دەڕەخسێنن.
- یاسای ڕۆمای دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان (ICC)
پەسندکراو: ١٩٩٨ (لاهای، هۆڵەندا)
ئامانج: دادگای تاوانی نێودەوڵەتی (ICC) دادەمەزرێنێت بۆ لێپێچینەوە لە تاوانەکانی جەنگ و جینۆساید و تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی.
پێکهاتە: پێکهاتووە لە ١٣ بەش و ١٢٨ مادە کە چوارچێوەیەکی یاسایی بۆ لێپێچینەوە لە تاوانە بەکۆمەڵەکان دابین دەکات.
مادە سەرەکیەکان:
مادەی پێنجەم: دەسەڵاتی دادوەری (جینۆساید، تاوانی جەنگ، تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی) دادەمەزرێنێت.
مادەی ٢٥: بەرپرسیارێتی تاک و تاوانباران.
مادەی ٧٧: سزاکان دادەنێت، لەوانەش زیندانی هەتاهەتایی و سزای دارایی.
نموونەی جێبەجێکردن دادگاکانیICC:
بۆ دادگاییکردنی سەرکردە سەربازییەکان لە ڕواندا، یوگۆسلاڤیا و لیبێریا.
- ڕێککەوتننامەی جینۆساید – 1948:
پەسەندکراوە: ٩ی کانوونی دووەمی ١٩٤٨
مەبەست: پێناسەی جینۆساید دەکات و دەوڵەتەکان پابەند دەکات بە ڕێگریکردن و سزادانی تاوانبارانی.
بڕگە سەرەکییەکان:
مادەی یەکەم: جینۆساید بە تاوانێکی نێودەوڵەتی پێناسە دەکرێت و دەوڵەتان پابەندن بە ڕێگریکردن و سزادانی ئەنجامدەرانی.
مادەی دووەم: پێناسەی جینۆساید بریتییە لە کوشتنی ئەندامانی گروپەکە و زیانگەیاندن بە جەستەی یان دەروونی قورس و سەپاندنی مەرجی توند بەسەر گروپی ئامانجدا.
مادەی شەشەم: دادگا نیشتمانی و نێودەوڵەتییەکان بەرپرسیارن لە گوێگرتن لە دۆسیەکانی جینۆساید.
- بنەما و ڕێنماییە بنەڕەتییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان سەبارەت بە مافی چارەسەرکردن و قەرەبووکردنەوە – 2005:
پەسەندکراوە: ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٥ (کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان)
ئامانج: دانانی ستانداردی نێودەوڵەتی بۆ قەرەبووکردنەوەی قوربانیانی تاوانە بەکۆمەڵەکان و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ.
تەوەرە سەرەکییەکان:
قەرەبووی دارایی و گەڕاندنەوەی سەروەت و سامان و چاکسازی و داوای لێبوردنی فەرمی.
دەستەبەرکردنی دووبارەنەبوونەوەی تاوانەکان لە ڕێگەی چاکسازیی دامەزراوەیی و پەروەردەییەوە.
- پەیمانی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان (ICCPR – 1966):
پەسەندکراوە: ١٦ی کانوونی دووەمی ١٩٦٦
مەبەست: دەستەبەرکردنی مافە مەدەنی و سیاسییەکانی قوربانییەکان، لەوانەش مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە.
بابەتەکانی پەیوەست بە دادپەروەری ئینتقالی:
مادەی دووەم: مافی قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکان.
مادەی ١٤: مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە.
- ڕێککەوتننامەی دژی ئەشکەنجەدان و مامەڵە یان سزای دڕندە، نامرۆڤانە یان سووکایەتیپێکەری تر (UNCAT – 1984):
ڕیزبەندی: ١٠ی کانوونی دووەمی١٩٨٤
ئامانج: قەدەغەکردنی ئەشکەنجەدان و دڵنیابوون لە لێپێچینەوە لە ئەنجامدەرانی.
برگەی سەرەکی:
مادەی پێنجەم: پابەندبوون بە لێپێچینەوە لە تاوانبارانی ئەشکەنجەدان لە دادگای نیشتمانی یان نێودەوڵەتی.
مادەی ١٤: مافی قەرەبووکردنەوەی قوربانیانی ئەشکەنجەدان.
- ئامرازەکانی پەیڕەوی ناوخۆی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ وڵاتانی دوای ململانێ – 2006:
ئامانج: دابینکردنی چوارچێوەیەک بۆ چاکسازی دامەزراوەیی و بنیاتنانەوەی سیستەمی دادوەری لە وڵاتانی دوای ململانێ.
تەوەرە سەرەکییەکان:
چاکسازی لە سیستەمی دادوەری و ئەمنی.
ڕاهێنانی مافی مرۆڤ بۆ هێزە ئەمنییەکان.
دەستەبەرکردنی شەفافیەت و لێپرسینەوە لە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا.
- ئەنجومەنی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNHRC):
ڕۆڵ: چاودێری جێبەجێکردنی دادپەروەری ئینتقالی دەکات لە وڵاتانی دوای ململانێ و دوای جینۆساید.
ئامرازەکان:
ڕاپۆرتی تایبەت سەبارەت بە جینۆساید و ئەشکەنجە و قەرەبووکردنەوە.
دانیشتنی تایبەت لەسەر وڵاتانی وەک ڕواندا، یوگۆسلاڤیا، کەمبۆدیا و عێراق.
- بڕیارنامەی 1325ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی – ژنان، ئاشتی و ئاسایش (UNSCR 1325 – 2000):
ئامانج: جەخت لەسەر ڕۆڵی ژنان دەکاتەوە لە پرۆسەکانی دادپەروەری ئینتقالیدا و دڵنیای دەدات لە پاراستن بۆ ژنانی قوربانی.
خاڵە سەرەکییەکان:
زیادکردنی بەشداری ژنان لە دانوستانەکانی ئاشتیدا.
دڵنیابوون لە قەرەبووکردنەوە بۆ ژنانی قوربانی توندوتیژی سێکسی.
ڕاهێنانی دادوەر و داواکاری گشتی لەسەر تاوانە سێکسییەکان.
- کۆمیسیۆنەکانی ڕاستی:
ڕۆڵ: کۆکردنەوەی بەڵگە و بەڵگەنامەکردنی تاوانەکان و پێشکەشکردنی ئامۆژگاری یاسایی.
نموونەی سەرنجڕاکێش:
کۆمیسیۆنی ڕاستی و ئاشتەوایی ئەفریقای باشوور (١٩٩٦).
کۆمیسیۆنی ڕاستییەکانی ڕواندا (١٩٩٤).
کۆمیسیۆنی تایبەتی ئەلسەلڤادۆر (١٩٩٢).
- پرۆگرامەکانی دادپەروەری ئینتقالی لە زانکۆ سەرەکییەکان:
زانکۆی یێڵ: پرۆگرامی توێژینەوەی جینۆساید و دادپەروەری ئینتقالی.
زانکۆی هارڤارد: پرۆگرامی مافی مرۆڤ و دادپەروەری.
زانکۆی جۆرج تاون: سەنتەری دادپەروەری ئینتقالی و یاسای نێودەوڵەتی.
نموونەی گرنگی مێژوویی و نێودەوڵەتیی دادپەروەری ئینتقالی
دادپەروەری ئینتقالی لە چەند وڵاتێکدا وەک چارەسەرێک بۆ چارەسەرکردنی تاوانە بەربڵاوەکان و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە قۆناغەکانی گواستنەوە و دوای قەیرانە مرۆیی و سیاسییەکان جێبەجێ کراوە. ئەمانەی خوارەوە گرنگترین نموونەی مێژوویی و نێودەوڵەتی دادپەروەری ئینتقالین:
تاقیکردنەوەکانی نورنبێرگ – ئەڵمانیا (1945-1946)
باکگراوند:
دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەم و ڕووخانی ئەڵمانیای نازی، دادگاییکردنی سەرکردەکانی نازی بە تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و جینۆساید دادگاییکردنی سەرکردەکانی نازی بەڕێوەچوو.
میکانیزم: .
دادگاکە لەلایەن چوار وڵاتی هاوپەیمانەوە سپۆنسەر کرابوو
سەرچاوەکان لەسەر دادپەروەری راگوزەری و نموونەی مێژوویی:
نووسینگەی کۆمیساریای باڵای مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان (OHCHR):
سەرچاوەی گشتگیر لەسەر دادپەروەری ئینتقالی، لەوانەش چوارچێوەی یاسایی، توێژینەوەی کەیس و ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان.
سەنتەری نێودەوڵەتی بۆ دادپەروەری ئینتقالی (ICTJ):
توێژینەوەی کەیسی بەرفراوان لەسەر باشووری ئەفریقا، ڕواندا، کەمبۆدیا، سیرالیۆن و وڵاتانی دیکە.
دادگای تاوانی نێودەوڵەتی (ICC):
یاسای ڕۆما و یاسای کەیس و پێشینە نێودەوڵەتییەکانی پەیوەست بە تاوانەکانی جەنگ و جینۆساید.
نەتەوە یەکگرتووەکان – میکانیزمی نێودەوڵەتی بۆ بنیاتنانەوەی دادگاکانی یوگۆسلاڤیا و ڕواندای پێشوو (IRMCT):
ئەرشیف و توێژینەوەی کەیس لە دادگاکانی یوگۆسلاڤیای پێشوو و ڕواندا.
زانکۆی یێڵ – پرۆگرامی توێژینەوەی جینۆساید:
لێکۆڵینەوەی قووڵ لەسەر دادپەروەری ئینتقالی لە کەمبۆدیا و ڕواندا و باڵکان.
مۆزەخانەی یادەوەری هۆلۆکۆستی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (USHMM):
شیکارییەکی گشتگیر بۆ دادگاییکردنەکانی نورنبێرگ و میکانیزمەکانی دادپەروەری دوای جەنگی جیهانی دووەم.
فیدراسیۆنی نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ (FIDH):
ڕاپۆرت و بڵاوکراوەکان لەسەر دادپەروەری ئینتقالی لە وڵاتانی دوای ململانێ.
ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی:
ڕاپۆرتەکان لەسەر دادپەروەری ئینتقالی لە ناوچە جێناکۆکەکان و توێژینەوەکانی کەیسی وڵاتان.
هیومان ڕایتس وۆچ:
ڕاپۆرتی گشتگیر لەسەر تاوانەکانی جەنگ و جینۆساید و میکانیزمەکانی دادپەروەری ئینتقالی لە سەرانسەری جیهاندا.
لیژنەی نێودەوڵەتی خاچی سوور (ICRC):
چوارچێوەی یاسایی سەبارەت بە تاوانەکانی جەنگ و یاسای مرۆیی و دادپەروەری ئینتقالی.
Leave feedback about this